Wiele się słyszy o nieuczciwości i pracowniczym wyzysku wielkich korporacji. Temat ten jest bardzo medialny, ponieważ większość osób jest w stanie mocniej utożsamić się z pracownikami niż z pracodawcami. Statystyki jednak pokazują, że na równi z pracownikami narażeni na naruszenie swoich interesów są właśnie pracodawcy. Mimo że Kodeks pracy chroni prawa pracownicze w większym zakresie, niż chroniąc prawa podmiotu zatrudniającego, pracodawca posiada szereg instrumentów prawnych, dzięki którym może egzekwować odpowiedzialność pracowników.
Nadużycia pracowników mogą mieć różny charakter. Mogą dotyczyć niestosowania się do ustalonego czasu pracy, nieprzestrzegania przepisów BHP, niedotrzymywania ważnych dla działalności firmy terminów, wyjawienia tajemnic przedsiębiorstwa, dopuszczenia do wycieku wrażliwych danych klientów, nieprzestrzegania zakazu konkurencji, zniszczenia mienia, kradzieży oraz wielu innych czynności działających na niekorzyść przedsiębiorcy. Na szczęście pracodawcy mogą się przed tym bronić dzięki instytucjom przewidzianym w prawie pracy. Zgodnie z przepisami art. 108 i nast. Kodeksu pracy (dalej jako kp) odpowiedzialność pracowników rozciąga się na odpowiedzialność porządkową oraz odpowiedzialność materialną. Każda z nich dotyczy innego zakresu obowiązków powierzonych pracownikowi i w obu przypadkach pracodawca powinien inaczej postępować ze sprawcą nadużycia.
Odpowiedzialność porządkowa pracowników
Odpowiedzialność porządkowa pracowników wiąże się z zawinionym niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków wynikających ze stosunku pracy (umowy o pracę oraz Kodeksu pracy). Odpowiedzialność ta dotyczy zarówno osobistych, jak i majątkowych ujemnych konsekwencji wyciąganych wobec nieuczciwego pracownika. Wymierzanie sankcji tego typu jest ważne dla realizacji uprawnień kierowniczych pracodawcy, umożliwia mu reakcję na niewykonanie przez pracownika zadanych mu poleceń służbowych. Oprócz ukarania sprawcy stosowanie tej instytucji powinno spełniać również cele prewencyjne i wychowawcze, mające zapobiegać podobnym wykroczeniom w przyszłości.
Ważne! Przepisy regulujące odpowiedzialność porządkową mają charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że nie mogą zostać ograniczone lub wyłączone na mocy układu pracowniczego, regulaminu czy indywidualnej umowy między pracodawcą a pracownikiem.
Kary porządkowe a decyzyjność pracodawcy
Przepisy kp dają pracodawcy uprawnienie do stosowania kar porządkowych, nie jest to natomiast obowiązek, dlatego też wymierzenie kary zależy wyłącznie od swobodnej decyzji pracodawcy. O tym, czy zastosować karę porządkową, a jeżeli tak, to jaką i w jakim zakresie, decyduje samodzielnie pracodawca lub oddelegowany do tego kierownik danego pracownika. Nie ma tutaj potrzeby konsultacji ze związkami zawodowymi czy organizacjami pracowniczymi, tak jak ma to miejsce np. przy wypowiadaniu umowy o pracę.
Jakie są przesłanki odpowiedzialności porządkowej?
Mimo swobody stosowania kar porządkowych pracodawca nie może ich wymierzać w sposób dowolny. Aby do tego doszło, muszą zostać spełnione ustawowe przesłanki. Pracownik musi naruszyć obowiązki w zakresie porządku pracy, innymi słowy musi zaistnieć bezprawność czynu, zaś sposób jego dokonania musi być subiektywnie naganny, tj. musi wystąpić wina.
Przepis art. 108 kp jako bezprawne naruszenie obowiązków pracowniczych uznaje nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonej organizacji i porządku, przepisów BHP i przeciwpożarowych. Nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonej organizacji i porządku obejmuje naruszenia obowiązku stosowania się do ustalonego czasu pracy (spóźnienia, opuszczanie stanowiska pracy bez uzasadnionych przyczyn, wykonywanie w godzinach pracy czynności niezwiązanych z obowiązkami służbowymi itd.), reguł zapewniających prawidłowe funkcjonowanie zakładu (zakłócanie spokoju w miejscu pracy, niewłaściwe zachowanie się w stosunku do przełożonych oraz współpracowników czy też spożywanie alkoholu w czasie pracy lub stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości). Do powyższej grupy przewinień zaliczyć należy także niewykonywanie poleceń przełożonych oraz niestosowanie się do wewnątrzzakładowych regulaminów i układów zbiorowych.
Przy ocenie bezprawnego zachowania pracownika istotna jest wina. Zastosowanie kary porządkowej oraz wybór jej rodzaju musi być powiązane z winą sprawcy. Wina może mieć postać działania zarówno umyślnego (sprawca chce wywołać dany skutek i podejmuje działania w tym kierunku albo przewiduje możliwość powstania takiego skutku i godzi się na to), jak i nieumyślnego (sprawca nie chce wprawdzie wywołać określonego skutku, ale przez lekkomyślność lub niedbalstwo przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych dochodzi do skutku, którego zaistnienie przewidywał albo mógł przewidzieć).
Rodzaje kar porządkowych
W art. 108 kp znajduje się katalog zamknięty kar porządkowych. Oznacza to, że pracodawca nie ma możliwości zastosowania innych kar niż te opisane w przepisie, a także, że nie może stosować danych kar za przewinienia, które nie są im przypisane.
Katalog kar porządkowych obejmuje trzy ich rodzaje:
- karę upomnienia;
- karę nagany;
- karę pieniężną.
Kary niemajątkowe (upomnienie i nagana) mogą zostać nałożone w każdym przypadku zawinionego nadużycia pracownika. Z kolei kara pieniężna ograniczona została wyłącznie do najcięższych wykroczeń porządkowych, takich jak nieprzestrzeganie przepisów BHP lub przepisów przeciwpożarowych, opuszczanie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w miejscu pracy.
Jednocześnie ustawodawca ustalił zakres stosowania kary pieniężnej. Jej górna granica została określona jako kwota jednodniowego wynagrodzenia za jedno przekroczenie lub za jeden dzień nieusprawiedliwionej nieobecności. Nałożone kary pieniężne w danym okresie obrachunkowym łącznie nie mogą przekroczyć 1/10 należnego wynagrodzenia netto.
Kara pieniężna nie jest jednak odszkodowaniem, a więc nie może zostać zastosowana w ramach naprawienia wyrządzonej pracodawcy szkody. W przypadku wyrządzenia szkody kary nie można zaliczyć na poczet odszkodowania. Wynika to z faktu, że pracodawca nie może swobodnie dysponować środkami pochodzącymi z porządkowych kar pieniężnych. Musi on spożytkować pochodzące z nich wpływy na cele socjalne, tj. na poprawę warunków bezpieczeństwa i higieny pracy.
Odpowiedzialność materialna pracownika
Od odpowiedzialności porządkowej należy odróżnić odpowiedzialność materialną, czyli odszkodowawczą. Odpowiedzialność materialna pracownika ma miejsce, kiedy w wyniku jego działania bądź zaniechania powstała materialna szkoda u pracodawcy. W przypadku tego rodzaju odpowiedzialności przepisy kp uzależniają rodzaj kary od rodzaju i stopnia winy pracownika. Będzie tu miało zatem znaczenie rozróżnienie między winą nieumyślną a umyślną.
Kodeks pracy wyróżnia dwa rodzaje odpowiedzialności materialnej pracownika:
- odpowiedzialność za powierzone mienie;
- odpowiedzialność pracowniczą za szkodę wyrządzoną pracodawcy.
Aby jednak pracownik mógł odpowiedzieć materialnie, muszą zaistnieć odpowiednie przesłanki, tj.:
- musi dojść do naruszenia obowiązków pracowniczych;
- musi zaistnieć wina pracownika – umyślna lub nieumyślna;
- musi zostać wyrządzona szkoda w mieniu pracodawcy.
Dodatkowo pomiędzy naruszeniem obowiązków a szkodą musi istnieć związek przyczynowo-skutkowy.
Odpowiedzialność pracowników za szkodę wyrządzoną pracodawcy
Odpowiedzialność pracownika powstaje, kiedy ze względu na umyślne bądź nieumyślne działanie pracownika pracodawca ponosi szkodę. Tego typu odpowiedzialność obejmuje wszystkich pracowników, z którymi pracodawca zawarł stosunek pracy. Nie istnieje wymóg podpisywania przez pracowników jakichkolwiek dodatkowych umów czy oświadczeń.
Przy wyrządzeniu szkody istotny jest rodzaj zawinienia. Od umyślności lub jej braku zależy to, jak duże odszkodowanie będzie musiał wypłacić pracownik. W przypadku szkody wyrządzonej w sposób nieumyślny pracownik odpowiada do wysokości szkody, jednak kwota nie może wynosić więcej niż trzykrotność miesięcznego wynagrodzenia. Jeżeli jednak czyn pracownika był dokonany w sposób umyślny, wówczas odpowiada on do pełnej realnej wysokości szkody.
W przypadku postępowania sądowego ciężar udowodnienia zaistnienia szkody oraz związku przyczynowo-skutkowego działania pracownika z powstałą szkodą spoczywa na barkach pracodawcy. Jednak gdy wina zostanie udowodniona, to w gestii pracownika pozostaje udowodnienie, że do powstania szkody przyczynił się pracodawca bądź inna osoba trzecia.
Odpowiedzialność pracowników za powierzone mienie
Zgodnie z art. 124 kp, jeżeli pracodawca powierzył podwładnemu mienie, które ma oddać bądź się z niego rozliczyć, to w razie powstania szkody w tym mieniu pracownik ponosi pełną odpowiedzialność, tj. do wysokości wartości powierzonego mienia.
Ważny jest fakt, że omawiana odpowiedzialność majątkowa pracownika powstaje dopiero z chwilą prawidłowo powierzonego mienia. Pracownik musi mieć świadomość swoich obowiązków i odpowiedzialności z tym związanej, musi wiedzieć, co zostało mu powierzone, w jakiej ilości i stanie oraz jaka jest wartość materialna tego mienia. Pracownik ma prawo do odmowy przyjęcia mienia w posiadanie.
W praktyce powyższe oznacza, że do powstania odpowiedzialności ma znaczenie faktyczne przekazanie mienia wraz z pouczeniem pracownika i przekazaniem niezbędnych informacji. Oświadczenie o przyjęciu odpowiedzialności materialnej ma jednak znaczenie wyłącznie dowodowe. Nie jest więc niezbędne do egzekwowania odpowiedzialności pracownika za zgubienie lub zniszczenie powierzonego mu mienia.
Odpowiedzialność pracowników – podsumowanie
Odpowiedzialność pracowników jest tak różnorodna, jak różnorodne są ich działania skutkujące naruszeniem interesów pracodawcy. Przed takim działaniem pracodawca może się chronić zarówno od strony dyscyplinarnej, jak i materialnej.
W przypadku szkody majątkowej, w zależności od jej rodzaju i stopnia zawinienia, pracodawcy przysługuje ochrona odszkodowawcza, czyli możliwość dochodzenia od pracownika zapłaty równowartości powstałej szkody. Z kolei w przypadku odpowiedzialności porządkowej pracodawca może zastosować karę upomnienia, nagany oraz karę pieniężną. Przy tym ta ostatnia może zostać użyta wyłącznie wobec najcięższych wykroczeń porządkowych.
