Pomimo wysiłków i zmian przepisów dotyczących egzekwowania należnych dziecku alimentów nadal zdarzają się przypadki niealimentacji, które prowadzą do konieczności wszczęcia także postępowania karnego wobec rodzica uchylającego się od płacenia alimentów.
Przestępstwo niealimentacji i odpowiedzialność w polskim ustawodawstwie
Osoba uchylająca się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem bądź inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych, albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlegać będzie karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności do roku. Jest to przestępstwo niealimentacji określone w art. 209 Kodeksu karnego.
Surowsza odpowiedzialność karna spotka osobę uchylającą się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem bądź inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, która naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlegać będzie ona karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności do lat 2.
Przykład 1.
Pani Janina i pan Jan się rozwiedli. W wyroku rozwodowym sąd ustalił wysokość alimentów na rzecz ich małoletniego syna Michała w wysokości 800 zł. Po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego pan Jan wyjechał do pracy do Hiszpanii, jednak nie przesyłał alimentów w pełnej wysokości. Łączna kwota zadłużenia alimentacyjnego wynosi aktualnie 3200 zł, a tym samym przekracza 4-krotność zasądzonego świadczenia. W tym przypadku dopuszczalne jest wszczęcie postępowania karnego przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu.
Sąd odstąpi od wymierzenia kary dłużnikowi alimentacyjnemu, jeżeli nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego sprawca przestępstwa niealimentacji narażający osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych uiścił w całości zaległe alimenty, chyba że wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiają przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary.
Wszczęcie postępowania karnego przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu
Postępowanie karne w sprawie ścigania przestępstwa niealimentacji rozpoczyna się od złożenia zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa zawierającego wniosek o ściganie sprawcy przestępstwa niealimentacji.
- pokrzywdzony;
- organ pomocy społecznej;
- organ podejmujący działania wobec dłużnika alimentacyjnego, np. komornik.
W sprawach o przestępstwo niealimentacji z chwilą złożenia wniosku o ściganie postępowanie zaczyna toczyć się jako sprawa prowadzona z urzędu.
Wniosek o ściganie sprawcy przestępstwa niealimentacji może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu, aż do zamknięcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej.
W sprawach, w których akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, cofnięcie wniosku po rozpoczęciu przewodu sądowego jest skuteczne, jeżeli nie sprzeciwi się temu oskarżyciel publiczny obecny na rozprawie lub posiedzeniu.
Przestępstwo niealimentacji będzie ścigane z urzędu bez potrzeby składania wniosku o ściganie, w sytuacji gdy pokrzywdzony otrzymał świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów.
Przebieg postępowania karnego przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu
Postępowanie przeciwko sprawcy przestępstwa niealimentacji nie będzie mogło być prowadzone w sytuacji, gdy zostało przyjęte zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa, ale podmiot do tego uprawniony wskazany powyżej nie złożył wniosku o ściganie. W takim wypadku postępowanie przeciwko sprawcy zostanie umorzone.
Zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa niealimentacji może przybrać formę pisemną lub ustną, podobnie wniosek o ściganie sprawcy przestępstwa niealimentacji może być złożony w formie pisemnej lub ustnie do protokołu dokonywanej czynności związanej z prowadzonym postępowaniem.
Złożenie ustnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa polega na stawieniu się w dowolnej jednostce policji lub prokuratury i zadeklarowaniu przez pokrzywdzonego lub inną osobę mającą wiedzę o przestępstwie chęci złożenia zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa. Wówczas policjant bądź prokurator sporządzają protokół, w którym zapisane zostaną wszelkie wskazane przez zawiadamiającego okoliczności dotyczące przestępstwa popełnionego przez dłużnika alimentacyjnego. Wierzyciel alimentacyjny będący pokrzywdzonym w sprawie może po przyjęciu od niego ustnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa od razu zostać przesłuchany w charakterze świadka i złożyć wniosek o ściganie sprawcy. Z czynności przesłuchania również sporządzany jest protokół. Dotyczący czy to przyjęcia zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa, czy przesłuchania jako świadka pokrzywdzonego, podpisują osoby uczestniczące w danej czynności.
Złożenie pisemnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa wymaga sporządzenia pisma, które musi zawierać następujące elementy:
- oznaczenie organu, do którego jest skierowane, tj. policji lub prokuratury;
- oznaczenie danych osobowych osoby składającej zawiadomienie oraz jej adresu;
- wskazanie numeru telefonu, telefaksu i adresu poczty elektronicznej albo oświadczenie, że osoba składająca zawiadomienie nie posiada telefonu, telefaksu, adresu e-mail;
- właściwą treść zawiadomienia oraz dowody na poparcie podnoszonych okoliczności, w tym wypadku okoliczności dotyczących zadłużenia;
- wniosek o wszczęcie i przeprowadzenie postępowania przygotowawczego w sprawie;
- wniosek o ściganie;
- datę;
- podpis składającego zawiadomienie.
Dodatkowo w treści zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa warto złożyć wniosek o informowanie pokrzywdzonego o podejmowanych w sprawie czynnościach i ich terminach celem umożliwienia mu aktywnego uczestnictwa w prowadzonym postępowaniu.
Wykonywanie praw małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym
Często pokrzywdzonymi w przypadku przestępstwa niealimentacji są małoletni. Przepisy Kodeksu postępowanie karnego wskazują, że w takim wypadku prawa małoletniego pokrzywdzonego w toczącym się postępowaniu karnym wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Jednakże przepisy te nie mogą być stosowane w oderwaniu od przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, które zawierają pewne ograniczenia dotyczące reprezentacji dziecka. I tak, żadne z rodziców nie może reprezentować go przy czynnościach prawnych między nim a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania.
Z uwagi na powyższe w sprawach, gdzie sprawcą przestępstwa na szkodę dziecka jest jeden z rodziców, drugi nie może reprezentować małoletniego jako przedstawiciel ustawowy. W takich przypadkach ustanawiany jest dla małoletniego kurator stojący na straży jego interesów. Kuratorem ustanawiany jest adwokat albo radca prawny, a jego wynagrodzenie ponosi Skarb Państwa.
Oznacza to, że brak jest konieczności ustanawiania dziecku kuratora w sprawie dotyczącej przestępstwa niealimentacji, gdzie podejrzanym/oskarżonym jest jeden z rodziców. W takiej sytuacji mamy do czynienia z wyjątkiem, kiedy rodzic może reprezentować interesy dziecka w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko drugiemu rodzicowi.
Przykład 2.
Pani Anna i pan Kazimierz mają dwójkę wspólnych małoletnich dzieci. W wyroku zasądzającym alimenty sąd ustalił wysokość alimentów na rzecz każdego dziecka w wysokości po 700 zł miesięcznie. Pan Kazimierz nie poczuwa się do realizacji obowiązku alimentacyjnego. Pani Anna złożyła wniosek o wszczęcie egzekucji i jednocześnie zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa niealimentacji. Może ona reprezentować dzieci w sprawie karnej przeciwko ojcu małoletnich o alimenty.
Rodzic reprezentujący dziecko w postępowaniu karnym będzie informowany o jego przebiegu, doręczane będą mu pisma wydawane w toku sprawy oraz zostanie on powiadomiony o skierowaniu aktu oskarżenia przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu.
Oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego
Po wniesieniu aktu oskarżenia rodzic powinien pamiętać, że pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. W tym celu może on aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
Po złożeniu takiego oświadczenia rodzic obecny na rozprawie będzie, tak jak oskarżyciel, mógł czynnie brać udział w przebiegu rozprawy, w tym składać wnioski dowodowe, zadawać pytania, podczas gdy brak złożenia takiego oświadczenia ogranicza możliwości działania pokrzywdzonego w postępowaniu przed sądem.
Zagrożenie odpowiedzialnością karną w związku z wszczęciem postępowania karnego przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu może być dobrym motywatorem do płacenia alimentów. Pamiętać należy, że fakt ukarania za przestępstwo niealimentacji w żaden sposób nie wpływa na wysokość zadłużenia alimentacyjnego, a jest jedynie dodatkową formą represji dla osoby uchylającej się od obowiązku alimentacyjnego.
