Wszyscy wiemy, że prawo własności oznacza uprawnienie do rozporządzania rzeczą. Jest jednak wiele innych aspektów, tego prawa, z których wielu nie zdaje sobie sprawy. Mimo że prawo to jest 1 z podstawowych praw człowieka w demokratycznym państwie, to istnieje szereg ograniczeń, przez które korzystanie z własności, w niektórych sytuacjach, może być bardzo utrudnione. Czym jest zatem prawo własności? Jak powinno być prawidłowo wykonywane? Oraz kiedy może ono zostać ograniczone? O tym w niniejszym artykule.
Czym jest prawo własności i jaki jest jego charakter?
Zgodnie z definicją prawa własności określonej w art. 140 Kodeksu cywilnego (dalej jako kc) prawo własności jest prawem rzeczowym, którego treścią jest uprawnienie do posiadania, korzystania oraz rozporządzania rzeczami z wyłączeniem innych osób w granicach ustanowionych przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego. Przez posiadanie należy rozumieć faktyczne władanie daną rzeczą. Korzystanie to prawo do czerpania korzyści z rzeczy, w tym pożytków naturalnych oraz prawnych, czyli dochodów. Rozporządzanie rzeczą to z kolei możliwość przeniesienia własności na inną osobę bądź obciążenia jej ograniczonymi prawami rzeczowymi.
Mimo aktualnych socjalistycznych tendencji wśród rządzących należy pamiętać, że Polska cały czas stanowi państwo demokratyczne, którego podstawą i gwarantem właściwego funkcjonowania (nie tylko w kwestii gospodarki) jest prawo własności. Prawo to stanowi fundament stosunków gospodarczych i społecznych, gospodarka rynkowa nie byłaby w stanie działać wydolnie bez większościowego oparcia jej na własności prywatnej. Dzięki istnieniu prawa do własności ludzie są w stanie racjonalnie rozporządzać dobrami, przeznaczając je w pierwszej kolejności na cele podstawowe natury egzystencjalnej, a w dopiero dalszej kolejności, na pozostałe potrzeby, takie jak rozrywka i przyjemności. Własność stwarza poczucie przynależności danej rzeczy na wyłączność określonemu podmiotowi, co rodzi u niego motywację do podejmowania działań służących gromadzeniu i pomnażaniu dóbr oraz szczególnej o nie dbałości. Brak funkcjonowania tego prawa i odgórne rozdysponowywanie dóbr między ludzi, bez oparcia go na kategoriach ekonomicznych zysków i strat, prowadziłoby do wysokich nierówności społecznych, nepotyzmu, marnotrawstwa, rozleniwienia społeczeństwa i w konsekwencji zapaści gospodarczej. Warto zatem zdać sobie sprawę, jak istotna dla funkcjonowania ludzkości jest własność. Bez niej społeczeństwo nie miałoby motywacji do aktywizacji i rozwoju.
Prawo własności ma charakter bezwzględny, co oznacza, że prawnie określone uprawnienia względem rzeczy przysługują wyłącznie właścicielowi. Wszystkie inne podmioty zaś obowiązane są z kolei do powstrzymywania się przed ingerowaniem w sferę wspomnianych uprawnień zastrzeżonych dla właściciela. Nikt prócz właściciela nie może zatem posiadać danej rzeczy, korzystać z niej, pobierać z niej pożytków, rozporządzać nią oraz wykonywać wobec niej jakichkolwiek innych działań, które kolidowałyby z prawem właściciela. Dodatkowo w orzecznictwie podkreśla się, że własność jest najpełniejszym prawem do rzeczy i na rzeczy. Oznacza to, że jeśli z treści ustawy, zasad współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa własności nie wynikają ograniczenia, należy uznać, że ograniczenia te nie istnieją. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w Uchwale z dnia 28 sierpnia 1997 roku (sygn. akt: III CZP 36/97) „właścicielowi wolno czynić ze swoją rzeczą wszystko, co nie jest zabronione przez ustawę, zasady współżycia społecznego i co nie pozostaje w sprzeczności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Za prawdziwe należy uznać twierdzenie, że – na ogół – właścicielowi wszystko wolno, czego mu ustawa i wzgląd na uzasadnione interesy innych osób nie zabraniają”.
Prawo własności ma również charakter bezterminowy, a więc trwa przez czas istnienia samego przedmiotu własności. Prawo to co do zasady nie wygasa w chwili śmierci właściciela (lub jego likwidacji w przypadku osób prawnych) i przechodzi na następców prawnych.
Co może być przedmiotem prawa własności?
Przedmiotem prawa własności w rozumieniu prawa cywilnego, a więc w ścisłym rozumieniu tego pojęcia, są wyłącznie rzeczy. Nie można być właścicielem przedmiotu, który nie jest rzeczą, a co za tym idzie, nie można przenosić prawa do przedmiotu, który nie jest rzeczą. Za prawo własności podlegające pod kc nie można zatem uznać, własności intelektualnej, własności wirtualnej czy własności przemysłowej, gdyż są to wytwory ludzkiego intelektu niemające bytu materialnego (co wyklucza je jako rzecz). Prawem własności nie będzie również własność wód czy własność górnicza.
Kwestią sporną i budzącą – szczególnie w ostatnich latach – kwestią jest uznawanie zwierząt za rzeczy, tj. przedmiot własności. W przeważającej większości głosów doktryny uznaje się jednak, że co najmniej do czasu nowelizacji przepisów, własność zwierząt należy traktować jako prawo podobne do prawa własności do rzeczy, tj. jako prawo majątkowe, bezwzględne i bezterminowe.
Kto jest podmiotem prawa własności?
Wiemy już, co może być przedmiotem własności zgodnie z art. 140 kc. Kto jednak może być prawnym właścicielem rzeczy? Jak postuluje art. 64 ust. 1 Konstytucji RP, własność może przysługiwać każdemu podmiotowi prawa, czyli każdej osobie fizycznej i prawnej. W uzasadnionych sytuacjach powyższe może być ograniczone ustawowo. Dzieje się tak m.in. w sytuacjach, kiedy dane przedmioty mogą być niebezpieczne dla posiadacza, jak narkotyki czy dla otoczenia, jak np. broń. Czasami ustawy zawężają również krąg możliwych posiadaczy, nie wskazując, komu może przysługiwać prawo własności, lecz np. ograniczają krąg podmiotów, które mogą nabywać określone ruchomości lub nieruchomości. Jest tak m.in. w przypadku nabywania gospodarstw rolnych.
Uprawnienia wynikające z prawa własności
Prawo własności często jest również definiowane poprzez wskazywanie na uprawnienia, jakie przysługują właścicielowi danej rzeczy. Zgodnie z art. 140 kc właściciel rzeczy ma uprawnienie do posiadania rzeczy, korzystania z niej oraz pobierania z niej pożytków i dochodów, a także do rozporządzania rzeczą.
Posiadanie rzeczy
Treść art. 140 kc nie wskazuje bezpośrednio posiadania jako przymiotu własności. Jest to jednak podstawa tego prawa. Brak samoistnego posiadania byłby bowiem ograniczeniem własności i możliwości rozporządzania nim. Ma to miejsce np. w przypadku najmu, dzierżawy czy leasingu. W doktrynie podkreśla się, że posiadanie jest najbardziej naturalnym atrybutem własności, na co wskazuje przepis art. 336 kc, który stanowi, że posiadaczem samoistnym jest ten, kto rzeczą faktycznie włada jak właściciel. Dodatkowo zgodnie z domniemaniem z art. 341 kc posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym. Powyższe pozwala uznać, że podmiot, który faktycznie posiada rzecz, włada nią, a tym samym jest jej właścicielem, o ile jego posiadanie nie wynika z odrębnych umów czy przepisów, np. najmu. Dodatkowo posiadanie rzeczy jest elementem obowiązkowym, aby móc w ogóle mówić o możliwości korzystania z niej.
Korzystanie z rzeczy
Omawiany przepis stanowi, że prawo własności daje właścicielowi uprawnienie do korzystania z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa własności i w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego, w szczególności do pobierania pożytków i innych dochodów z rzeczy. Właściciel ma prawo do używania rzeczy i wykorzystywania jej do wszelkich celów prawnie dozwolonych, w tym do jej zniszczenia. Używanie rzeczy polega na korzystaniu z niej, rozumianym jako wykorzystaniu jej substancji, np. przy używaniu piły, użytkownik korzysta z jej kształtu i wysokiego stopnia twardości, aby móc np. przepiłować drewnianą deskę. Używanie w większości wypadków prowadzi do zupełnego zużycia rzeczy, tj. jej unicestwienia.
Używanie nie może natomiast polegać na pobieraniu pożytków i innych dochodów z rzeczy. Jest to bowiem inny, szczególny rodzaj uprawnienia właściciela wynikający z prawa do korzystania z rzeczy. Właściciel może pobierać pożytki naturalne oraz dochody prawne rzeczy. Pożytkami naturalnymi są płody rzeczy i inne odłączone od niej części składowe. Uprawnienie do pobierania pożytków naturalnych istnieje jedynie w sytuacji, gdy właściciel korzysta z niej w warunkach prawidłowej gospodarki. Pożytkami nie będą zatem dochody uzyskane w sposób prowadzący do naruszenia czy nawet całkowitego unicestwienia substancji danej rzeczy. Powyższe ma praktyczne znaczenie w odniesieniu do korzystania ze zwierząt (które prawo kwalifikuje do kategorii rzeczy). Zwierzęta należy traktować w taki sposób, aby pożytki z nich pobierane były zgodne z przeznaczeniem gospodarczym zwierząt, np. korzystając z koni podczas gonitw czy psów tropiących w czasie obławy. Obok pożytków naturalnych wyróżniamy również pożytki cywilne, czyli inaczej dochody uzyskiwane na podstawie powstałych stosunków prawnych. Pożytki te w odróżnieniu od naturalnych mogą być pobierane również w czasie, kiedy rzecz nie przynosi płodów ani nie jest możliwe wydzielenie z niej żadnych części składowych. Tak rozumiany dochód co do zasady stanowi świadczenia osób (zapłatę), które na podstawie stosunku prawnego (np. najmu, dzierżawy, leasingu) korzystają z rzeczy właściciela.
Rozporządzanie rzeczą
Kolejnym uprawnieniem wynikającym z prawa własności jest możliwość swobodnego rozporządzania rzeczą. Uprawnienie do korzystania z rzeczy oznacza „możliwość dokonywania czynności prawnych dotyczących rzeczy i umożliwia właścicielowi realizację w sensie ekonomicznym wartości wymiennej rzeczy” (por. T. Dybowski, Ochrona własności, s. 82). W praktyce chodzi tu o legitymację właściciela do przenoszenia prawa własności rzeczy na inny podmiot, również na wypadek śmierci (poprzez testament), obciążenia jej ograniczonymi prawami rzeczowymi (użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipoteka) lub zniesienia prawa własności, np. poprzez jej zniszczenie lub wyzbycie się.
Ograniczenia prawa własności
Mimo że własność jawi się jako prawo nieograniczone, na mocy którego właściciel może dowolnie wykorzystywać rzecz, rozporządzać nią, a nawet zniszczyć, przepisy prawa, w niektórych sytuacjach, ograniczają uprawnienia właścicielskie. Niekiedy czyniąc to bardzo restrykcyjnie. Przepis art. 140 kc wskazuje na ograniczenia mogące wynikać z przepisów prawa, ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa własności oraz z zasad współżycia społecznego.
Ograniczenia istniejące na mocy prawa wynikają z różnych aktów prawnych, jednakże co do zasady muszą mieć one co najmniej rangę ustawową. Prócz samego kc, dużą część ograniczeń nakładają przepisy prawa administracyjnego, w szczególności w kwestii budowlanej, zagospodarowania przestrzennego, ochrony zabytków, ochrony gruntów rolnych i leśnych oraz ochrony środowiska naturalnego. Z powyższego wynika, że ograniczenia dotykają głównie własności nieruchomości, niekiedy tylko ruchomości, głównie, kiedy owe przedmioty mają wartość historyczną (zabytki). Zakres ograniczeń jest różnoraki, dotyczą zarówno uprawnienia do posiadania rzeczy, jej używania, pobierania pożytków, jak i rozporządzania rzeczą.
Ograniczenie poprzez społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności oraz zasady współżycia społecznego wynika z samego art. 140 kc oraz z ogólnej zasady uregulowanej w art. 5 kc. Ustawodawca w tym ostatnim przepisie zakazał czynienia ze swego prawa podmiotowego użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa oraz z zasadami współżycia społecznego. Działanie w sprzeczności z powyższymi zasadami nie jest uważane za wykonywanie prawa własności i w związku z tym nie korzysta z ochrony. Sąd Najwyższy w wyroku z 9 stycznia 2015 roku (sygn. akt: V CSK 200/14) podkreślił, że funkcją przepisu art. 5 kc jest dostosowanie wykonywania własności do konkretnych okoliczności dotyczących uwzględniania, przy wykonywaniu prawa własności rzeczy, interesu publicznego oraz osób trzecich. O zakresie prawa własności decyduje społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa, które zależy od przeznaczenia przedmiotu tego prawa i jego funkcji. Wykonywanie prawa własności powinno zatem odpowiadać uwarunkowaniom społecznym i nieformalnym zasadom obowiązującym w danym społeczeństwie i na danym obszarze.
Prawo własności – podsumowanie
Własność można określić jako prawo, którego granice kończą się tam, gdzie zaczyna się prawo innego podmiotu. Prawo to uprawnia zatem do używania rzeczy, korzystania z niej, pobierania z niej pożytków, rozporządzania nią czy nawet unicestwienia rzeczy lub jej części. Jednakże nikt nie żyje w próżni. W każdym przypadku należy patrzeć na skutki społeczne i gospodarcze konkretnego wykorzystywania swojego prawa. Nie do końca jest więc tak, że „wolnoć Tomku w swoim domku”. W niektórych wypadkach musimy się ograniczać w korzystaniu ze swojego prawa własności, nie jesteśmy np. w stanie legalnie posadowić budynku powyżej danej kondygnacji, jeżeli nie pozwala na to plan zagospodarowania przestrzennego, niekiedy w ogóle nie powinniśmy być posiadaczami danej rzeczy, np. broni (bez pozwolenia) czy nielegalnych substancji odurzających. Aby prawidłowo korzystać ze swojego prawa własności i nie mieć z tego tytułu nieprzyjemności, musimy zdawać sobie sprawę, jakie uprawnienia się z tym wiążą oraz jakie są jego granice.