Zawierając umowę, strony korzystają z zasady swobody umów. Zgodnie z nią mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie lub zasadom współżycia społecznego. Jednym z elementów, jakie strony mogą samodzielnie ustalić, jest forma szczególna umowy, której niedochowanie przez którąś ze stron może powodować różnorakie konsekwencje. Sprawdź, czym jest porozumienie o zachowaniu właściwej formy czynności prawnej, jakie konsekwencje niesie takie porozumienie oraz jakie są sankcje niedochowania formy.
Czym jest forma szczególna umowy?
Forma szczególna umowy może wynikać bezpośrednio z ustawy, jeżeli jednak przepisy nie przewidują takiego ograniczenia, wprowadzić go mogą same strony. Porozumienie o zachowaniu formy stanowi szczególną umowę określającą formę, której zachowanie będzie wymagane dla czynności prawnej dokonywanej w przyszłości przez strony tego porozumienia. Pozwala to na ustalenie konsekwencji prawnych niedochowania ustanowionego przez strony wymogu formy przy realizowaniu określonych czynności prawnych.
Porozumienie o zastrzeżeniu formy
Regulacje dotykające formy szczególnej umowy zastrzeżonej przez strony znajdują się w art. 76 Kodeksu cywilnego (dalej jako kc). Zgodnie z przepisem porozumienie to może przyjąć postać samodzielnej umowy bądź zapisu znajdującego się w jakiejś innej umowie poprzedzającej dokonanie określonej czynności prawnej, dla której strony zastrzegły formę szczególną. W praktyce najczęściej występuje ta druga możliwość. Strony w umowie pierwotnej zastrzegają klauzulę, zgodnie z którą następcze czynności, np. wypowiedzenie umowy albo zmiana jej postanowień, muszą przyjąć formę szczególną (np. pisemną). Nierzadko występują porozumienia przyjmujące postać zapisów umieszczanych w umowach przedwstępnych lub ramowych, które wyznaczają formę umów realizacyjnych lub formę umowy przyrzeczonej.
W piśmiennictwie zwraca się uwagę na szczególny, specyficzny charakter tego porozumienia. Jest on podkreślany, bowiem nie przyznaje stronom żadnych uprawnień ani nie nakłada na nie jakichkolwiek obowiązków, a jedynie kształtuje regułę dokonywania przyszłej – jeszcze niezrealizowanej – czynności prawnej. Dodatkowo ustawodawca nie zdecydował się ograniczyć porozumienia o formie do określonej formy prawnej. Oznacza to, że strony mogą ustnie zastrzec formę przyszłej czynności prawnej jako formy pisemnej pod rygorem nieważności.
Klauzula o formie nie może być częścią wzorca umownego, a jej zapis tam nie wiąże stron. Dla związania stron omawianym porozumieniem nie jest wystarczające zamieszczenie go we wzorcu umownym, gdyż mimo że wzorzec wiąże strony, to został ustalony jednostronnie. Z kolei porozumienie o formie jest czynnością konsensualną i do jej ważności wymagany jest konsens stron. Oznacza to, że zapis w przedmiocie wymaganej formy będzie wiązał strony wyłącznie wtedy, gdy obie będą czynnie uczestniczyły w formułowaniu jego treści.
Granice wyznaczenia formy
Zasadą jest, iż strony mogą przewidzieć formę bardziej restrykcyjną niż ta zakładana przez przepisy prawa. Dla przykładu, jeżeli ustawa nie przewiduje żadnej szczególnej formy prawnej (a więc strony mogą zawrzeć umowę nawet ustnie), strony mogą zdecydować o wymogu np. formy pisemnej czy dokumentowej. Z kolei niemożliwym jest określenie formy mniej restrykcyjnej od tej wymaganej przez ustawodawcę. Przykładowo strony nie mogą uznać w umowie przedwstępnej sprzedaży nieruchomości, że dla ważności umowy przyrzeczonej wystarczająca będzie forma pisemna z notarialnie potwierdzonymi podpisami zamiast formy aktu notarialnego. Wynika to z faktu, iż ustawodawca pozostawił stronom swobodę w kształtowaniu swoich stosunków prawnych jedynie w granicach przepisów prawa.
Część doktryny stoi na stanowisku, że swoboda stron w ustalaniu formy pozwala na umowne określenie innej formy szczególnej niż te uregulowane w ustawie. Wskazuje się dodatkowo, że może być ona nawet mniej rygorystyczna od tej określonej przepisami prawa. Zgodnie z tym można zawrzeć umowę np. za pomocą faksu. Jednakże jest to stanowisko bardzo kontrowersyjne, a zatem stosowanie dla czynności prawnej formy nieznanej ustawie może nieść za sobą konsekwencję w postaci nieważności umowy.
Sankcja niedochowania formy
Zgodnie z art. 76 kc „jeżeli strony zastrzegły w umowie, że określona czynność prawna między nimi ma być dokonana w szczególnej formie, czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu zastrzeżonej formy. Jednakże gdy strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej, nie określając skutków niezachowania tej formy, w razie wątpliwości poczytuje się, że była ona zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych”. Treść przepisu każe uznać, że sankcje niedochowania formy mogą być różne w zależności od tego, na jaką formę wskażą strony.
Niedochowanie formy szczególnej innej niż zwykła forma pisemna, dokumentowa lub elektroniczna oznacza, że umowa zawarta bez zachowania owej formy będzie bezwzględnie nieważna (nie będzie mogła dojść do skutku). Będzie się tak działo niezależnie od tego, czy strony wskazały tę sankcję w porozumieniu, czy też nie wskazały jakiejkolwiek sankcji prawnej. To oznacza, że zastrzegając formę z datą pewną, nie wskazując na sankcje niedochowania określonej formy, dokonanie czynności prawnej w innej formie będzie zawsze skutkowało jej bezwzględną nieważnością.
Zgoła inaczej wygląda to w przypadku formy pisemnej, dokumentowej lub elektronicznej. Jeśli o nie chodzi, wyłącznie wyraźne wskazanie „warunku nieważności” będzie prowadziło do bezwzględnej nieważności czynności prawnej w sytuacji niezachowania wymaganej przez strony formy. W innym wypadku – kiedy porozumienie wskaże na wymaganą formę prawną, lecz nie określa sankcji jej niedochowania – uznaje się, iż forma ta była zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych. Nie można zatem uznać takiej czynności za bezwzględnie nieważną.
Odstąpienie od wymogu formy szczególnej
Zasadniczo strony mają swobodę w konstruowaniu stosunków prawnych między sobą. Tak samo jak mogą zawrzeć porozumienie o zachowaniu szczególnej formy, równie dobrze mogą z niego zrezygnować lub zmienić jego treść. Zniesienie lub zmiana omawianego wymogu mogą zostać zawarte przed czynnością prawną, której wymóg ten dotyczył, jak również jednocześnie z nią. Oznacza to, że modyfikacja porozumienia może nastąpić najpóźniej w chwili dokonywania czynności prawnej, dla której dana forma została przez strony przewidziana. Przy czym jednomyślność stron w realizacji danej czynności prawnej bez zachowania wcześniej uzgodnionej formy poczytuje się jako modyfikację porozumienia. Jest to rodzaj dorozumianej ugody stron w przedmiocie uchylenia wymogu formy określonej wcześniej.
Mimo powyższego należy zwrócić uwagę na głosy doktryny, które możliwości zmiany porozumienia nakazują traktować w inny sposób. „Do umowy uchylającej wymóg formy zastosowanie znajduje art. 77 § 2 i 3 kc, co może istotnie utrudnić, a nawet uniemożliwić odejście przez strony od wymogu formy w sposób konkludentny. Jeśli strony w umowie zawartej w zwykłej formie pisemnej zastrzegły, że każdorazowa zmiana tej umowy również wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności, ustne uzgodnienia mające na celu zmianę umowy, choć w konkretnych okolicznościach mogą być zinterpretowane jako oświadczenia woli prowadzące jednocześnie do rozwiązania pactum de forma przewidzianego dla zmian właściwej umowy, obarczone będą jednak sankcją ograniczeń dowodowych wynikającą z faktu niedochowania formy dokumentowej, która to forma wymagana jest dla umowy rozwiązującej pactum de forma zawarte w zwykłej formie pisemnej stosownie do art. 77 § 2 kc” (zob. R. Strugała, Porozumienie o formie, s. 307 i n.).
Szczególna forma zastrzeżona między przedsiębiorcami
W stosunkach między przedsiębiorcami ustawodawca przewidział wyjątki od omawianego przepisu. Zgodnie z art. 74 § 4 kc „przepisów o skutkach niezachowania formy pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej przewidzianej dla celów dowodowych nie stosuje się do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorcami”. Wskutek tego regulacja art. 76 zd. 2 kc nie obowiązuje w przypadku zawartego między przedsiębiorcami porozumienia o formie określającego wymóg zachowania dla czynności dokonywanej między nimi formy pisemnej, dokumentowej lub elektronicznej bez określenia skutków jej braku.
Powyższe oznacza, że w stosunkach między przedsiębiorcami skutek bezwzględnej nieważności dotyczy wyłącznie sytuacji, w której strony zastrzegły, że określona czynność prawna między nimi ma być dokonana w szczególnej formie innej niż forma pisemna, dokumentowa lub elektroniczna. Zastrzeżenie formy bez wskazania rygoru nie wywoła żadnego skutku w stosunkach między przedsiębiorcami, a tym samym niedochowanie formy pisemnej, dokumentowej lub elektronicznej przewidzianej w porozumieniu, które nie określa sankcji niedochowania formy, w ogóle nie rodzi sankcji właściwych dla przypadków uchybienia wymogowi formy, tj. nie jest wiązane z zastrzeżeniem dla celów dowodowych.
Forma szczególna umowy zastrzeżona przez strony – podsumowanie
Jak wskazuje art. 76 kc, strony umowy mają prawo zastrzec dla niej szczególną formę. Mogą tego dokonać w samodzielnym wcześniejszym porozumieniu, jak również w postaci klauzuli w innej umowie poprzedzającej dokonanie owej czynności prawnej. Zasadą jest, że w przypadku zastrzeżenia danej formy jej niedochowanie pociąga za sobą sankcję w postaci bezwzględnej nieważności. Z tym wyjątkiem, że w wypadku formy pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej, brak określenia skutków niezachowania formy poczytuje się jedynie jako taką, że jest zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych.
