W ostatnich kilku latach w prawie polskim da się zauważyć tendencję do poszerzania obowiązków informacyjnych przedsiębiorcy względem konsumenta. Najbardziej widoczne jest to w ustawie z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta, która stanowi implementację dyrektywy unijnej 2011/83/UE. W ustawie dokonano podziału obowiązków informacyjnych, na te zawierane w okolicznościach typowych (sklep stacjonarny, siedziba przedsiębiorcy), jak i warunkach nietypowych, a więc po za lokalem przedsiębiorstwa i na odległość. Katalog danych, jakie zobligowany jest podać konsumentowi przedsiębiorca, zwłaszcza w przypadku umów niestandardowych, jest bardzo rozbudowany. Przedsiębiorca musi jednak sprostać tym obowiązkom, gdyż ich niespełnienie może się wiązać z negatywnymi konsekwencjami. Ustawodawca przewidział dość rozległą listę sankcji za nieprawidłowe wypełnienie obowiązków informacyjnych przewidzianych prawem. Niniejsze opracowanie ma za zadanie dokonanie swoistego przeglądu tych następstw.
Co oznacza nieprawidłowe wypełnienie obowiązków informacyjnych?
Przez nieprawidłowe wypełnienie obowiązków informacyjnych rozumie się zarówno podanie konsumentowi informacji fałszywych jak i zaniechanie przez przedsiębiorcę podania kontrahentowi informacji wymaganych przez ustawę o prawach konsumenta (katalog obowiązków określony w art. 8, 12 i 39).
Rodzaje sankcji za nieprawidłowe wypełnienie obowiązków informacyjnych
Sankcje prawne, grożące przedsiębiorcy za nieudzielenie informacji klientowi, można podzielić na:
- o charakterze cywilnoprawnym, wynikające:
- z ustawy o prawach konsumenta
- z kodeksu cywilnego
- ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym;
- sankcje administracyjnoprawne określone w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów;
- sankcje z ustawy kodeks wykroczeń
Ad. a. Na gruncie ustawy konsumenckiej niewykonanie przez przedsiębiorcę przed kontraktowych obowiązków informacyjnych bądź wykonanie ich w sposób nienależyty może skutkować:
- sankcją darmowego świadczenia - art. 23 ustawy stanowi, że konsument nie ponosi opłat dodatkowych i innych kosztów albo kosztów zwrotu rzeczy, jeżeli przedsiębiorca go o nich nie poinformuje;
- nieważnością poszczególnych postanowień umowy – zgodnie z art. 7 ustawy o prawach konsumenta, postanowienia umów mniej korzystne dla konsumenta niż postanowienia ustawy są nieważne, a w ich miejsce stosuje się przepisy ustawy
- informacje, o których mowa w art. 12 ust. 1, stanowią integralną część umowy zawieranej na odległość albo poza lokalem przedsiębiorstwa i mogą być zmienione jedynie za wyraźnym porozumieniem stron, brak stosownych danych będzie sprawiał, że nie będą one stanowiły składnika umowy i nie będą wiązać konsumenta;
- wydłużeniem prawa odstąpienia od umowy – w przypadku braku informacji o prawie odstąpienia, ulega ono wydłużeniu do 12 miesięcy, od upływu terminu bazowego (14 dni);
- brak informacji o prawie odstąpienia będzie skutkował także tym, że to przedsiębiorca będzie ponosił koszty zmniejszenia wartości rzeczy związane z korzystaniem z niej przez konsumenta, mimo że reguła ogólna nakazuje kontrahentowi przedsiębiorcy ponosić te koszty;
- art. 36 stanowi, że konsument nie ponosi kosztów świadczenia usług, dostarczania wody, gazu lub energii elektrycznej w przypadku, gdy nie są one oferowane w ograniczonej objętości lub w ustalonej ilości, lub energii cieplnej, za czas do odstąpienia od umowy, jeżeli przedsiębiorca nie poinformował konsumenta o prawie odstąpienia od umowy i skutkach jego wykonania;
- naruszenie obowiązków informacyjnych wiąże się też z bezterminowym prawem odstąpienia w przypadku niedopełnienia obowiązków informacyjnych przy umowach o usługi finansowe świadczone na odległość (art. 41)
Ad. b. Na gruncie kodeksu cywilnego będzie możliwe także dochodzenie przez konsumenta odszkodowania na zasadach ogólnych. Będzie to możliwe tylko w przypadku gdy nastąpił jakiś uszczerbek w majątku konsumenta, w wyniku zaniechania podania określonych informacji bądź podania informacji błędnej. Ponadto konsument będzie mógł także wzruszyć umowę powołując się na tzw. wady oświadczenia woli w postaci błędu lub podstępu. Błąd w tym przypadku będzie polegał na wywołaniu przez podmiot profesjonalny u konsumenta mylnego wyobrażenia, np. co do istotnych cech świadczenia. W razie zaistnienia błędu lub podstępu można stwierdzić nieważność umowy.
Ad. c. Z kolei na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym niewłaściwe wykonanie obowiązków informacyjnych przez przedsiębiorcę może być potraktowane jako praktyka wprowadzająca w błąd. Art. 12 ustawy o prawach konsumenta zawiera katalog żądań cywilnoprawnych, z jakimi może wystąpić konsument w przypadku naruszenia jego prawa do informacji, są to żądanie o:
- zaniechanie stosowania praktyki wprowadzającej w błąd,
- usunięcia jej skutków,
- złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie,
- naprawienie wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych, w szczególności żądanie unieważnienia umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu świadczeń oraz zwrotu przez przedsiębiorcę kosztów związanych z nabyciem produktu,
- zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej, ochroną dziedzictwa narodowego lub ochroną konsumentów.
Z perspektywy ochrony konsumenta najbardziej istotne są roszczenia o usunięcie skutków naruszenia i naprawienie wyrządzonej szkody.
Ad 2. Naruszanie obowiązku udzielania konsumentom wymaganych prawem informacji na gruncie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów może być potraktowane jako praktyka naruszająca zbiorowe interesy konsumentów. W sytuacji, gdy przedsiębiorca np. nie podaje na stronie internetowej wymaganych informacji o produkcie Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów może wydać odpowiednią decyzję administracyjną o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i nakazać jej zaniechania. W decyzji takiej Prezes Urzędu może określić środki usunięcia trwających skutków naruszenia zbiorowych interesów konsumentów. Jeżeli przedsiębiorca nie zastosuje się do nakazów, Prezes UOKiK może nałożyć na niego karę pieniężną w wysokości do 10 % przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary.
Ad 3. W myśl art. 139b kodeksu wykroczeń przedsiębiorca, który przy zawieraniu umowy z konsumentem nie spełnia wymagań dotyczących udzielenia informacji lub wydania dokumentu przewidzianych ustawą o prawach konsumenta, podlega karze grzywny. Zgodnie z przepisami ogólnymi kodeksu wykroczeń grzywna może być wymierzona w zakresie od 20 do 5.000 zł. Znamiona tego wykroczenia zostaną spełnione, jeżeli przedsiębiorca w ogóle nie wypełnia obowiązków informacyjnych, bądź udzielone informacje są niepełne lub niezgodne z prawdą bądź w sytuacji, gdy nie wydaje on konsumentowi dokumentu przewidzianego przez ustawę o prawach konsumenta. (np. dokumentu potwierdzającego zawarcie umowy). Zatem ilość przypadków, w jakich powyższy przepis może znaleźć zastosowanie, może być ogromna. Wymiar grzywny ustala sąd. Aby doszło do postępowania sądowego, odpowiedni podmiot musi wystąpić z wnioskiem o ukaranie. Oskarżycielem publicznym w sprawach o wykroczenia co do zasady jest policja, pokrzywdzony konsument może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
Podstawową funkcją, jaką powinny spełniać wymienione wyżej sankcje, jest ochrona interesów konsumenta oraz przymuszenie przedsiębiorcy do stosowania się do obowiązków informacyjnych wynikających z ustawy. Niekiedy jednak stanowią one istotne ograniczenie w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę. Ponadto mogą prowadzić do nadużyć ze strony konsumentów i celowego korzystania z pewnych drobnych niedopatrzeń ze strony przedsiębiorców.
