Majątkowe prawa autorskie do utworu, w przeciwieństwie do tych osobistych, nie są wieczne. Trwają przez okres życia autora oraz następne siedemdziesiąt lat. Kiedy wygasną, mogą być wykorzystywane przez podmioty, które nigdy nie uzyskały do nich praw. Istnieją jednak dzieła, które mimo niewielkiego stażu przestają być dostępne na rynku. Są to tak zwane utwory niedostępne w obrocie handlowym. Choć przez cały czas są chronione prawem autorskim, to z decyzji właściciela praw nie są eksploatowane w sposób komercyjny. Czy w takim wypadku w ogóle możliwe jest ich wykorzystywanie w jakikolwiek inny sposób? Jeżeli tak, to kto jest do tego uprawniony?
Utwory niedostępne w obrocie handlowym w prawie polskim
Utwory niedostępne w obrocie handlowym zostały szczegółowo unormowane zarówno w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jak również w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790 z dnia 17 kwietnia 2019 roku w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE.
W polskim prawie omawiana kwestia znalazła swoje miejsce w art. 3510 ust. 1 ustawy. Zgodnie z nim za utwory niedostępne w obrocie handlowym należy rozumieć utwory opublikowane w książkach, dziennikach, czasopismach lub innych formach publikacji drukiem, które nie są dostępne na rynku. Zostały one w przeszłości wprowadzane do obrotu, jednak aktualnie nie znajdują się w sprzedaży tradycyjnej lub tej online (sprzedaż internetowa musi mieć charakter legalny, tj. musi być dokonywana za zezwoleniem autora). Nie jest jednak tak, że o braku dostępności można mówić jedynie wówczas, gdy na rynku nie znajduje się ani jeden egzemplarz. Chodzi bardziej o tak małą liczbę egzemplarzy, które nie są w stanie zaspokoić racjonalnych potrzeb jej wszystkich odbiorców.
Nie należy jednak brać pod uwagę egzemplarzy utworów, wobec których miało miejsce wyczerpanie prawa do wprowadzenia do obrotu. Oznacza to, że dostępność dzieł na rynku wtórnym (aukcjach internetowych, antykwariatach, targach staroci) nie wpływa na dostępność utworu w obrocie handlowym.
Utwory niedostępne w obrocie handlowym w prawie unijnym
Polski ustawodawca nie zaimplementował szczegółowo wspomnianej dyrektywy 2019/790 z 17 kwietnia 2019 roku, przez co korzystając z ustawy krajowej, konieczne jest odnoszenie się również do wspomnianego dokumentu. Akt ten bowiem znacząco poszerza definicję utworów niedostępnych w obrocie handlowym i dokładniej wyjaśnia, jakie dzieła mogą zostać za takie uznane. Poszerza on między innymi katalog dzieł, które można uznać za niedostępne w obrocie handlowym o zdjęcia, oprogramowania, fonogramy, utwory audiowizualne i unikalne dzieła sztuki, również w przypadku gdy nigdy nie były one dostępne w obrocie handlowym.
Prawodawca unijny wskazał w art. 8 ust. 5 dyrektywy, że za niedostępny w obrocie handlowym uznaje się utwór lub inny przedmiot objęty ochroną, jeżeli w dobrej wierze można uznać, że całe dzieło nie jest dostępne publicznie za pośrednictwem zwykłych kanałów handlowych po tym, jak podjęte zostały rozsądne działania w celu ustalenia, czy jest on dostępny publicznie.
Dostępność na rynku różnych wersji utworu, takich jak kolejne wydania utworów literackich lub alternatywne wersje utworów kinematograficznych, uniemożliwia przyznanie statusu niedostępnego w obrocie handlowym. To samo dotyczy obecności na rynku cyfrowych i drukowanych form tego samego utworu. W sposób odmienny należy jednak klasyfikować dostępność w obrocie handlowym opracowań, w tym innych wersji językowych lub audiowizualnych adaptacji utworu literackiego. W tym wypadku dostępność w obrocie handlowym ustala się w odniesieniu do danej wersji językowej konkretnego utworu.
Jak wskazuje motyw 38 preambuły do dyrektywy, oceniając dane dzieło jako utwór niedostępny w obrocie handlowym, „należy podjąć rozsądne działania mające na celu ocenę ich dostępności dla odbiorców w zwyczajowych kanałach handlowych, z uwzględnieniem cech charakterystycznych danego utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną lub konkretnego zbioru utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną. Państwa członkowskie powinny mieć swobodę określania, kto ponosi odpowiedzialności za podjęcie tych rozsądnych działań. Rozsądnych działań nie powinno się powtarzać, niemniej powinny one uwzględniać każdy łatwo dostępny dowód przyszłej dostępności utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną w zwyczajowych kanałach handlowych”.
Kto i w jaki sposób może korzystać z utworów niedostępnych w obrocie handlowym?
Utwory niedostępne w obrocie handlowym, które w dalszym ciągu są objęte majątkowymi prawami autorskimi, mogą być wykorzystywane również przez podmioty inne niż ten posiadający prawa do dzieł. Zakres ten jest jednak ograniczony zarówno podmiotowo, jak i przedmiotowo.
Podmiotami, które mogą korzystać z omawianych utworów (zwane również beneficjentami), są:
- archiwa,
- instytucje oświatowe,
- uczelnie,
- Polska Akademia Nauk,
- instytuty naukowe PAN,
- instytuty badawcze,
- Polska Akademia Umiejętności,
- inne podmioty prowadzące głównie działalność naukową w sposób samodzielny i ciągły.
Eksploatacja utworów została w tym wypadku ograniczona wyłącznie do zwielokrotniania i udostępniania publicznego w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w czasie i miejscu przez siebie wybranym. Przy czym zwielokrotnianie może odbywać się również w celach digitalizacji, udostępniania, indeksowania, katalogowania, ochrony i odnawiania. Konieczne jednak jest, aby czynności te były właściwie uzasadnione celem, dla którego wspomniane podmioty korzystają z utworów niedostępnych w obrocie handlowym.
Utwory niedostępne w obrocie handlowym – kiedy można z nich korzystać?
Prawo do korzystania z utworów niedostępnych w obrocie handlowym nie powstaje na mocy samej ustawy. Konieczne jest zawarcie odpowiedniej umowy z organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Prócz OZZ właściwe do zawarcia umowy z beneficjentami mogą być również podmioty wyznaczone przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.
Jak wskazuje art. 8 ust. 1 dyrektywy 2019/790 z 17 kwietnia 2019 roku, korzystanie z utworów niedostępnych w obrocie handlowym odbywa się na podstawie umowy licencji niewyłącznej. Państwa członkowskie są zobowiązane wprowadzić przepisy, na podstawie których licencji będzie udzielać OZZ zgodnie z udzielonymi jej przez podmioty uprawnione upoważnieniami. OZZ może działać także bez upoważnienia, pod warunkiem że jest w wystarczającym stopniu reprezentatywna w odniesieniu do podmiotów uprawnionych w przypadku odpowiedniego rodzaju utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną oraz w odniesieniu do praw, które są przedmiotem licencji oraz wszystkie podmioty uprawnione są równo traktowane w odniesieniu do warunków licencji. Prawodawca unijny zarządził przy tym, że umowa zawarta przez OZZ jednego z państw umożliwia korzystanie z utworów w każdym z państw wspólnotowych.
Wykaz utworów niedostępnych – czym jest?
Obecnie na terenie całej UE biblioteki, archiwa czy muzea przechowują w swoich zbiorach tysiące, a może i miliony dzieł niedostępnych w obrocie handlowym. Niezaprzeczalnie utwory te mają ogromną wartość kulturową, naukową, edukacyjną i historyczną. Aby wspierać instytucje dziedzictwa kulturowego, dyrektywą 2019/790 z 17 kwietnia 2019 roku wprowadzono portal internetowy „Out of commerce works”. Został on poświęcony utworom niedostępnym w obrocie handlowym i zawiera wszelkie informacje na temat korzystania z takich dzieł oraz szczegółowe informacje na temat wykluczenia utworów przez posiadaczy praw. Portal ten umożliwia instytucjom dziedzictwa kulturowego, organizacjom zbiorowego zarządzania oraz organom publicznym tworzenie rejestrów utworów niedostępnych w obrocie handlowym z ich stałych zbiorów, przy czym informacje te muszą zostać opublikowane na stronie co najmniej 6 miesięcy przed skorzystaniem z utworu. Portal jest ogólnodostępny i daje całemu społeczeństwu unijnemu możliwość wyszukiwania utworów, odszukania instytucji dziedzictwa kulturowego, które udostępniają je w internecie oraz otrzymywania powiadomień o nowych utworach zarejestrowanych na portalu.Posiadacze majątkowych praw autorskich do tych utworów mają przy tym prawo do złożenia wniosku o wyłączenie, aby ich dzieła były wykluczone z omawianej instytucji. OZZ taki wniosek musi uhonorować i wyłączyć dany utwór z bazy.
W Polsce wykaz utworów prowadzi minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Obejmuje on następujące informacje o znajdujących się tam dziełach:
- tytuł utworu,
- imię i nazwisko albo pseudonim twórcy, bądź wzmiankę o anonimowości,
- wydawcę utworu,
- datę pierwszej publikacji utworu,
- wskazanie organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, która złożyła wniosek o wpis utworu do wykazu,
- informację o zgłoszeniu sprzeciwu (art. 3510 ust. 3 ustawy) albo złożeniu oświadczenia o ustaniu upoważnienia (art. 3510 ust. 4 ustawy).
