W dzisiejszych czasach, aby legalnie korzystać i rozporządzać utworem, musimy albo uzyskać na to zgodę uprawnionego podmiotu, albo skorzystać z instytucji dozwolonego użytku. Jeśli druga opcja nie jest możliwa, zgoda powinna być wyrażona w umowie przenoszącej autorskie prawa majątkowe lub umowie licencyjnej. Choć wiele osób nie zdaje sobie z tego sprawy, umowy te nie są tożsame. Czym się więc różnią?
Autorskie prawa majątkowe
Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy najpierw zrozumieć, czym są autorskie prawa majątkowe. O różnicy między nimi i autorskimi prawami osobistymi była już mowa w poprzednim artykule. W ramach przypomnienia warto wskazać, że podział między nimi wynika z różnych uprawnień, jakie przysługują twórcy w ich ramach oraz z różnego zakresu ochrony.
Autorskie prawa majątkowe są uprawnieniami o charakterze ekonomicznym, majątkowym, ukształtowanymi na wzór prawa własności. Przysługują twórcy od momentu stworzenia dzieła do chwili ich wygaśnięcia (zasadniczo siedemdziesiąt lat od śmierci twórcy) lub zbycia albo zrzeczenia się. Prawa majątkowe więc, w przeciwieństwie do osobistych, nie są nieograniczone w czasie oraz niezbywalne. Na mocy tych praw twórca (lub uprawniony podmiot, który je nabył) ma wyłączne uprawnienie do korzystania z utworu, do dowolnego nim rozporządzania na wszystkich polach eksploatacji oraz otrzymywania za nie wynagrodzenia.
Autorskie prawa majątkowe, zgodnie z art. 41 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy. Ponadto nabywca autorskich praw majątkowych może przenieść je na inne osoby, chyba że w umowie pierwotnej strony postanowiły inaczej.
Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe
Definicja oraz ograniczony czas trwania umowy
Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe jest umową, która - jak sama nazwa wskazuje - przenosi na rzecz osoby trzeciej autorskie prawa majątkowe. Jej cechą charakterystyczną jest to, że skutki przeniesienia tych praw są ograniczone w czasie. Oznacza to, że autorskie prawa majątkowe można przenieść tylko na określony czas. Po upływie okresu wskazanego w umowie prawa te wracają do uprawnionego (nie trzeba więc zawierać odrębnej umowy przenoszącej prawa z powrotem na uprawnionego - o ile oczywiście strony w umowie nie postanowiły inaczej). Nie dochodzi więc do całkowitego zerwania więzi z twórcą. Wiąże się to z tym, że twórca ma prawo wykonywać swoje autorskie prawa osobiste (np. kontrolować sposób prezentacji dzieła), co może skutecznie ograniczać korzystanie z autorskich praw majątkowych, a także z tym, że autorskie prawa majątkowe nie są nieograniczone w czasie (co do zasady wygasają po 70 latach od śmierci twórcy).
Wynagrodzenie
Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe, zgodnie z art. 43 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, może być odpłatna bądź nieodpłatna. Jeśli jednak w umowie wyraźnie nie wskazano, że ma ona charakter nieodpłatny, przyjmuje się, że twórcy należy się wynagrodzenie. Ponadto, jeżeli nie określono wysokości tego wynagrodzenia, wysokość tę szacuje się z uwzględnieniem zakresu udzielonego prawa oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu.
Inną istotną cechą ww. umowy jest także to, że nabywca praw majątkowych powinien korzystać lub rozpowszechniać utwór, jeśli wynagrodzenie zbywcy jest uzależnione od ekonomicznych efektów korzystania czy rozpowszechniania utworu (np. autor książki sprzedaje autorskie prawa majątkowe wydawnictwu, które zobowiązuje się książkę wydać, natomiast wynagrodzenie autora uzależnione jest od ilości sprzedanych egzemplarzy).
Forma umowy
Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe musi być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności. Brak wymaganej formy sprawi, że będzie nieważna, więc do sprzedaży praw majątkowych nie dojdzie.
Zakres korzystania - pola eksploatacji
W umowie strony muszą także dokładnie określić, na jakich polach eksploatacji nabywca może korzystać z utworu. W uproszczeniu, pola eksploatacji są to sposoby korzystania z utworu (np. nadawanie, odtwarzanie, zwielokrotnianie, wystawianie czy rozpowszechnianie utworu). Należy pamiętać, że pola eksploatacji powinny być szczegółowo wymienione w umowie, bowiem zapis uprawniający nabywcę do korzystania z utworu na wszystkich polach eksploatacji może zostać uznany za nieważny przez sąd w przypadku ewentualnego konfliktu między stronami. Co więcej, nieważny będzie także zapis uprawniający nabywcę do korzystania z utworu na polach jeszcze nieznanych (które będą znane dopiero w przyszłości). Istotne jest również, aby umieścić w umowie zapis regulujący kwestię wynagrodzenia za korzystanie z utworu na poszczególnych polach eksploatacji - bowiem jeżeli umowa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za każde pole.
Uprawniony może przenieść autorskie prawa majątkowe w całości lub w części (jeśli przeniesie w całości, nie będzie mógł korzystać z tych praw przez cały okres obowiązywania umowy oraz nie będzie mógł zarabiać na nich) - istnieją jednak od tego wyjątki, np. współtwórca dzieła nie może przenieść całości praw majątkowych do danego utworu, gdyż należą też one do drugiego twórcy; co więcej, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, twórca zachowuje wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, mimo że w umowie postanowiono o przeniesieniu całości autorskich praw majątkowych.
Warto ponadto podkreślić, że nabywca autorskich praw majątkowych nie może wprowadzać do utworu żadnych zmian, bowiem integralność utworu jest autorskim prawem osobistym, przysługującym jedynie twórcy.
Umowa licencyjna
Definicja
Umowa licencyjna jest umową o korzystanie z utworu, a podstawową cechą odróżniającą ją od umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych jest to, że prawa majątkowe w przypadku licencji pozostają przy twórcy - nie traci się więc przywilejów wynikających z autorskiego prawa majątkowego. Oznacza to, że - w przeciwieństwie do umów przenoszących prawa majątkowe - twórca, mimo że udzieli licencji na korzystanie z utworu osobie trzeciej, sam nadal może z niego korzystać, a nawet udzielać dalszych licencji (chyba że udzielił licencji wyłącznej).
Warto podkreślić, że w niniejszym artykule przedstawiona zostaje jedynie problematyka dotycząca umowy licencyjnej autorskiej (a więc uprawniającej do korzystania z utworu w rozumieniu ustawy o prawie autorskim). Trzeba pamiętać, że licencje odnoszące się do innych praw własności intelektualnej (np. patenty, znaki towarowe) nieco różnią się od licencji prawnoautorskich, dlatego umowy licencyjne ich dotyczące powinny być tworzone w oparciu o przepisy ustawy - Prawo własności przemysłowej lub inne.
Zakres korzystania - pola eksploatacji
W umowie licencyjnej strony muszą przede wszystkim określić zasady korzystania z utworu oraz jego zakres. Przede wszystkim powinny zostać określone pola eksploatacji (na takich samych zasadach jak w przypadku przeniesienia praw majątkowych, czyli np. nie można ogólnie określić wszystkich pól eksploatacji, czy udzielić zezwolenia na korzystanie z utworu na polu, które w chwili podpisywania umowy jest nieznane).
Czas i miejsce korzystania z licencji
Strony w umowie muszą ponadto określić czas, na jaki zawierana jest umowa licencyjna - oznacza to, że jeśli w umowie nie określono czasu obowiązywania licencji, licencjobiorca nie może korzystać z utworu przez czas nieograniczony, a jedynie przez okres 5 lat; jeśli strony chcą określić inny termin licencji, powinny go wyraźnie wskazać w umowie. Należy także wskazać miejsce korzystania z licencji (np. licencja na korzystanie z programu komputerowego może być ograniczona do jednego komputera znajdującego się w miejscu pracy licencjobiorcy).
Typ licencji
Ważne jest, aby strony ustaliły typ licencji, czyli czy jest to licencja wyłączna, czy niewyłączna. Licencja wyłączna może zastrzegać wyłączność korzystania z utworu w określony sposób (licencjodawca zobowiązuje się, że nie udzieli więcej licencji na ten sam utwór). Licencja niewyłączna oznacza natomiast, że licencjodawca może w tym samym czasie udzielić licencji na ten sam utwór wielu podmiotom. Możemy mieć jeszcze do czynienia z sublicencją, czyli udzieleniem przez licencjobiorcę dalszej licencji, jednak jeżeli umowa między licencjodawcą i licencjobiorcą nie stanowi inaczej, licencjobiorca nie może upoważnić innej osoby do korzystania z utworu w zakresie uzyskanej licencji. Dla dokonania sublicencji jest więc wymagana wyraźna zgoda licencjodawcy.
Forma umowy
Forma umowy licencyjnej zależy od typu licencji: jeśli uprawniony udzielił licencji wyłącznej, wymagana jest forma pisemna umowy pod rygorem nieważności. Natomiast zawarcie licencji niewyłącznej nie wymaga formy szczególnej, jednak zawsze bezpieczniej jest zawrzeć umowę na piśmie.
Wynagrodzenie
Podobnie jak w przypadku umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych, jeśli w umowie licencyjnej nie umieszczono zapisu, że jest ona nieodpłatna, przyjmuje się, że należy się wynagrodzenie za jej udzielenie. Jeżeli strony nie ustalą w umowie wynagrodzenia, przysługuje ono stosownie do zakresu udzielonego prawa oraz korzyści wynikających z korzystania z utworu. Również jeżeli umowa nie stanowi inaczej, licencjodawcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji.
Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe a umowa licencyjna - podsumowanie
Zgodnie z przepisami ustawy o prawie autorskim, umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe przenosi na nabywcę, z chwilą przyjęcia utworu, prawo do wyłącznego korzystania z utworu na określonym w umowie polu eksploatacji. W przypadku braku wyraźnego postanowienia o przeniesieniu prawa uważa się, że twórca udzielił licencji (art. 64 i 65 ustawy). Jak wynika z powyższego, należy wyraźnie w umowie wskazać, że uprawniony zobowiązuje się do przeniesienia praw majątkowych - w przypadku braku takiego zobowiązania, przyjmuje się, że mamy do czynienia z umową licencyjną.
Na koniec warto przypomnieć najważniejsze różnice, jakie występują między oboma typami umów:
-
umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych przenosi określone prawa majątkowe do utworu (na określonych polach eksploatacji) - zbywca traci te prawa i nie może korzystać z utworu w tym zakresie; w przypadku umowy licencyjnej upoważniony (licencjodawca) jedynie upoważnia do korzystania z praw do utworu na określonych polach eksploatacji - nie traci ich i nadal może z nich korzystać;
-
w przypadku umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych nabywca staje się podmiotem tych praw; w przypadku umowy licencyjnej licencjodawca nadal jest właścicielem tych praw, a licencjobiorca ma jedynie uprawnienie do korzystania z nich w określony sposób;
-
w przypadku umowy o przeniesienie praw nie można przenieść tych samych praw w tym samym czasie na dwa różne podmioty; w przypadku umowy licencyjnej jest możliwe udzielenie licencji na korzystanie z utworu w tym samym zakresie dwóm lub więcej podmiotom (o ile licencja ma charakter niewyłączny).
