Prawo autorskie rozumiemy dwojako. Pierwsze prawo dotyczy kwestii związanych z samym autorstwem utworu. Drugie z kolei – problematyki związanej z wykonywaniem monopolu prawnoautorskiego. Autorskie prawo osobiste jest bezpośrednio związane z osobą autora. Określa ono niejako osobistą relację twórcy z jego dziełem. Więzi tej nie można zerwać żadną czynnością prawną, stąd też prawo to nigdy nie wygasa. Autorskie prawo majątkowe z kolei jest jedynie pośrednio związane z osobą twórcy. Ten może nim bowiem rozporządzać w sposób dowolny, również je sprzedać. W przypadku zbycia tych praw autor traci władzę nad swoim utworem i nie jest w stanie już na nim zarabiać. Czy jednak na pewno? Jak wskazuje jeden z przepisów prawa autorskiego, w niektórych sytuacjach kolejna odsprzedaż dzieła uprawnia twórcę do zachowania części wynagrodzenia.
Kolejna odsprzedaż dzieła - prawo do wynagrodzenia
Przepisem, który daje autorom oraz ich spadkobiercom prawo do pobierania części wynagrodzenia za kolejne odsprzedaże dzieła, jakie stworzył, jest art. 19 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Uprawnienie to jest powiązane z autorskim prawem osobistym – tym, które jest ściśle związane z osobą twórcy, którego nie można się wyzbyć i które nigdy nie wygasa. Istota omawianej instytucji przejawia się w tym, że z mocy prawa powstaje roszczenie autora dzieła lub jego spadkobierców do określonego ułamka ceny osiągniętej przez utwór przy każdej kolejnej odsprzedaży dokonanej w obrocie profesjonalnym. Jak możemy wyczytać z uzasadnienia Dyrektywy 2001/84/We Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 września 2001 roku w sprawie prawa autora do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży oryginalnego egzemplarza dzieła sztuki „uzasadnienie dla droit de suite stanowi fakt, że autorzy plastycznych lub graficznych dzieł sztuki powinni mieć udział w sukcesie gospodarczym swoich oryginalnych dzieł sztuki”.
Jakich dzieł dotyczy wynagrodzenie?
Nie każde dzieło rodzi omawiane prawo. Zgodnie z art. 19 ust. 1 ustawy, aby twórca uzyskał takie uprawnienie, musi być autorem utworu plastycznego, tj. obrazu, grafiki, rzeźby, niekiedy znaku towarowego lub wzoru użytkowego lub fotograficznego. Dyrektywa 2001/84/WE poszerza ten katalog, wskazując między innymi na obrazy, kolaże, malowidła, rysunki, utwory rytownicze, nadruki, litografie, rzeźby, tkaniny dekoracyjne, wyroby ceramiczne i szklane oraz fotografie, a także rękopisy utworów literackich i muzycznych.
Dodatkowo odsprzedaż musi mieć charakter zawodowy. Mają go czynności dokonywane w tzw. obrocie profesjonalnym. Chodzi głównie o to, że sprzedaż musi dotyczyć dzieła oryginalnego i być przeprowadzona przez osobę fizyczną lub prawną, która dokonuje tego w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej.
Utwór rodzący prawo do wynagrodzenia musi być także oryginalny. Takim utworem będą egzemplarze wykonane osobiście przez twórcę czy też własnoręcznie wykonane przez artystę. Ważny jest przede wszystkim twórczy, indywidualny charakter dzieła. Twory produkowane masowo, np. reprodukcje, nie mają przymiotu oryginalności. W kategorii utworów oryginalnych nie mieszczą się utwory wzornictwa przemysłowego rozumiane jako utwory przeznaczone do masowej produkcji (por. D. Flisak, Komentarz do wybranych przepisów, art. 19, pkt 7).
Za oryginał dopuszcza się uznanie również kopii, o ile zostały wykonane osobiście, w ograniczonej ilości, przez twórcę lub pod jego nadzorem, ponumerowane, podpisane lub w inny sposób przez niego oznaczone. Aby móc uznać kopię za egzemplarz oryginalny, musi być zatem możliwe ustalenie osobistego związku kopii dzieła z twórcą.
Warto podkreślić, że dziełami oryginalnymi są wyłącznie egzemplarze wykonane za życia twórcy. Nie możemy uznać za egzemplarz oryginalny takiej kopii, która została wykonana po śmierci twórcy, np. na podstawie negatywu kliszy fotograficznej. Tym samym nie jest również możliwe dokonanie autoryzacji kopii dzieła przez spadkobierców twórcy.
Kolejna odsprzedaż dzieła - charakter wynagrodzenia
Jak wskazuje się zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie, prawo do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży dzieła stanowi prawo o charakterze względnym. W tym wypadku prawo o charakterze względnym oznacza, że brak zapłaty wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży dzieła nie daje autorowi lub jego spadkobiercom podstawy do dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych. Jak wskazuje się w literaturze, „niewypłacenie honorarium nie stanowi bezprawnego aktu eksploatacji utworu, lecz jest uchybieniem zobowiązaniu mającemu swoje źródło w ustawie” (por. Barta, Markiewicz, Komentarz PrAut, 2011, s. 204).
Warto jednak dodać, że prawo do żądania zapłaty z tytułu stworzenia dzieła oryginalnego i jego odsprzedaży występuje zawsze tam, gdzie mamy do czynienia z autorskim prawem osobistym. Dla przykładu, jeśli dzieło stworzono w ramach stosunku pracy i całość praw materialnych do niego ma pracodawca, to po sprzedaniu utworu prawo do wynagrodzenia posiada nie pracodawca, a pracownik – autor dzieła oraz jego spadkobiercy.
Prawo do wynagrodzenia za kolejne odsprzedaże dzieła przysługuje w czasie, w którym trwają autorskie prawa majątkowe. Co do zasady, termin ten obejmuje okres życia twórcy i następne 70 lat po jego śmierci. W przypadku dzieła tworzonego przez wielu autorów 70-letni termin liczy się od śmierci ostatniego ze współtwórców. Liczony jest w latach pełnych następujących po roku, w którym nastąpiła śmierć autora.
Kto ma prawo do wynagrodzenia?
Przepis art. 19 ustawy wskazuje jasno, że uprawnionymi do wynagrodzenia za kolejne odsprzedaże dzieła są twórca oraz jego spadkobiercy. Ustawa nie uzależnia uzyskania przez spadkobierców prawa do wynagrodzenia od konkretnego sposobu nabycia spadku. Spadek może być zatem uzyskany zarówno na podstawie dziedziczenia ustawowego, jak i testamentowego. Jedynie spadkobiercy windykacyjni są pozbawieni możliwości dochodzenia prawa do wynagrodzenia z omawianego tytułu.
Jeżeli utwór stanowi przy tym wynik współpracy wielu autorów, uprawnienie z tytułu odsprzedaży dzieła przysługuje wszystkim współtwórcom oraz spadkobiercom tych współtwórców.
Jak obliczać wynagrodzenie w sytuacji gdy ma miejsce kolejna odsprzedaż dzieła?
System obliczania wysokości wynagrodzenia należnego z tytułu odsprzedaży dzieła jest dość obszerny i szczegółowy. Przepis art. 19 ustawy wprowadza progi cenowe sprzedaży i uzależnia od nich procent, jaki może uzyskać autor dzieła. Ustawa operuje na cenach ustalanych jako równowartość kwoty w euro. W takim wypadku równowartość euro wyrażoną w walucie polskiej ustala się przy zastosowaniu średniego kursu euro lub jej równowartość wyrażoną w innej walucie, ustaloną przy zastosowaniu średniego kursu euro oraz średniego kursu tej waluty, ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski w dniu poprzedzającym dokonanie czynności.
Jednocześnie ustawa wyłącza spod obowiązku zapłaty wynagrodzenia przypadki, kiedy cena sprzedaży była niższa niż równowartość 100 euro. Wskazuje się, że limit ten został wprowadzony, gdyż przy niższych wartościach sprzedaży autorowi dzieła lub jego spadkobiercom nie opłacałoby się w ogóle dochodzenia należności w sądzie. Koszty sądowe i wynagrodzenie prawnika przewyższyłyby z pewnością tak uzyskaną kwotę.
Twórcy i jego spadkobiercom przysługuje prawo do wynagrodzenia za kolejne odsprzedaże dzieła stanowiącego sumę niżej wskazanych stawek:
- 5% części ceny sprzedaży, jeżeli ta część jest zawarta w przedziale do równowartości 50 000 euro,
- 3% części ceny sprzedaży, jeżeli ta część jest zawarta w przedziale od równowartości 50 000,01 euro do równowartości 200 000 euro,
- 1% części ceny sprzedaży, jeżeli ta część jest zawarta w przedziale od równowartości 200 000,01 euro do równowartości 350 000 euro,
- 0,5% części ceny sprzedaży, jeżeli ta część jest zawarta w przedziale od równowartości 350 000,01 euro do równowartości 500 000 euro,
- 0,25% części ceny sprzedaży, jeżeli ta część jest zawarta w przedziale przekraczającym równowartość 500 000 euro.
Wynagrodzenie łącznie nie może przekroczyć 12 500 euro.
Podstawą obliczenia wynagrodzenia stanowi cena wskazana w umowie sprzedaży. Jeżeli jednak cena faktycznie zapłacona jest wyższa od tej wskazanej w umowie, twórca oraz jego spadkobiercy mają prawo domagać się zapłaty wynagrodzenia od ceny faktycznie zapłaconej. Wynagrodzenie dla autora wypłaca się w walucie, w której dokonano transakcji sprzedaży dzieła.
