Jedną z najważniejszych strategii politycznych Unii Europejskiej jest polityka spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej. Poprzez wykorzystanie europejskich funduszy strukturalnych oraz inwestycyjnych wyrównuje się dysproporcje między poszczególnymi regionami, w szczególności między obszarami wiejskimi oraz obszarami podlegającymi przemianom przemysłowym. Sposób wykorzystania środków pochodzących z funduszy unijnych oraz współpracę pomiędzy Polską a Unią Europejską określa Umowa Partnerstwa na lata 2021-2027. Dokument ten definiuje również zasady horyzontalne, wśród których nowością (w porównaniu do lat 2014-2020) jest wprowadzenie zasady DNSH „nie czyń poważnych szkód”. Zapraszam do artykułu, w którym wyjaśnię, co dokładnie kryje się pod tą zawiłą nazwą.
Jak wyglądają zapisy zasady DNSH w unijnych aktach prawnych?
W nowej perspektywie finansowej cele środowiskowe odgrywają szczególną rolę. Wynika to przede wszystkim z realizacji strategii Europejskiego Zielonego Ładu, zgodnie z którą Unia Europejska powinna do 2050 roku przekształcić się w gospodarkę, która osiągnie zerowy poziom emisji gazów cieplarnianych netto, a wzrost gospodarczy nie będzie uzależniony od wykorzystania zasobów naturalnych. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w pakiecie legislacyjnym dla polityki spójności na lata 2021-2027:
- art. 9 ust.4 rozporządzenia w sprawie wspólnych przepisów na lata 2021-2027 (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE 2021/1060 z dnia 24 czerwca 2021 roku) stanowi, że cele funduszy są realizowane zgodnie z zasadą „nie czyń znaczącej szkody”,
- art. 9 rozporządzenia w sprawie taksonomii (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE 2020/852 z dnia 18 czerwca 2020 roku w sprawie ustanowienia ram ustanawiających zrównoważone inwestycje) określa, że zgodność inwestycji z zasadą „nie czyń znaczącej szkody” oceniana będzie w odniesieniu do następujących sześciu celów środowiskowych:
- łagodzenie zmian klimatu,
- adaptacja do zmian klimatu,
- odpowiednie użytkowanie i ochrona zasobów wodnych i morskich,
- gospodarka o obiegu zamkniętym,
- zapobieganie i kontrola zanieczyszczeń powietrza, wody i ziemi,
- ochrona bioróżnorodności i ekosystemów;
- motyw 6 rozporządzenia w sprawie EFRR i FS (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE 2021/1058 z dnia 24 czerwca 2021 roku w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Funduszu Spójności), zgodnie z którym oczekuje się, że 30% łącznej puli środków finansowych EFRR będzie przyczyniać się do realizacji celów klimatycznych, a w przypadku Funduszu Spójności 37%.
Co oznaczają wspomniane przepisy dla polskiego porządku prawnego? Wszystkie przedsięwzięcia realizowane w ramach programów finansowanych z funduszy unijnych w ramach polityki spójności (zarówno programy krajowe, jak i regionalne) w kontekście wymogów określonych w przytoczonych wcześniej rozporządzeniach wykonawczych muszą zostać poddane ocenie pod kątem spełnienia zasady „nie czyń poważnych szkód”.
Jakie dokumenty potwierdzają wdrażanie zasady DNSH?
Obecnie nie ma wytycznych w zakresie monitorowania i raportowania przez beneficjentów realizacji zasady „nie czyń znaczącej szkody” na etapie wdrażania przedsięwzięć. Wskazanie zgodności z zasadą DNSH możliwe jest natomiast poprzez dobre praktyki w zakresie istniejących procedur monitorowania i raportowania w ochronie środowiska, które odnoszą się do poszczególnych celów środowiskowych. Poniżej znajduje się przykładowa lista dokumentów, które mogą potwierdzać wdrożenie wspomnianej zasady w odniesieniu do konkretnych celów środowiskowych:
- łagodzenie zmian klimatu:
- analiza śladu węglowego dla procesów i produktów,
- wyniki audytów energetycznych,
- magazynowanie wód opadowych i roztopowych przez zieleń miejską,
- projektowanie zieleni ulicznej w sposób powodujący lokalne obniżenie temperatury powietrza podczas fal upałów,
- pozwolenia wodnoprawne na regulację wód oraz na wykonanie i eksploatację urządzeń wodnych,
- prowadzenie pełnej sprawozdawczości odpadowej zgodnie z obowiązującymi przepisami BDO (baza danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce odpadami),
- raporty realizacji celów środowiskowych,
- raporty w zakresie zanieczyszczeń powietrza oraz emisji zanieczyszczeń do wód,
- raporty realizacji celów środowiskowych,
- sprawozdania z wykonania nadzoru przyrodniczego, jeżeli taki nadzór został wprowadzony na podstawie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach inwestycji lub innych przepisów.
Dokumentacja z procesu inwestycyjnego oraz prowadzonej już działalności będzie podlegała weryfikacji pod kątem spełnienia zasady DNSH na etapie kontroli projektu przeprowadzanej przez Instytucję Zarządzającą danym programem. Przy wprowadzaniu zmian w projektach zgodność z zasadą „nie czyń poważnych szkód” nadal będzie musiała zostać zapewniona.
Jakie mogą być rodzaje kryteriów konkursowych pod kątem zgodności z zasadą DNSH?
Proces oceny przedsięwzięcia przez potencjalnego beneficjenta pod kątem zgodności z zasadą „nie czyń poważnych szkód” sprowadza się do odpowiedzi na pytania konkursowe zadawane przez instytucję zarządzającą. Poniżej prezentujemy przykładowe kryteria dla Krajowego Planu Odbudowy w przypadku inwestycji polegającej na wymianie źródeł ciepła i poprawie efektywności energetycznej szkół.
Kryteria ogólne zgodne z oceną DNSH:
- Czy planowane przedsięwzięcie przewiduje zmianę starego źródła ciepła na nowe źródła niskoemisyjne (kotły gazowe, instalacje OZE)?
- Czy planowane przedsięwzięcie połączone jest kompleksową termomodernizacją budynku, której efektem jest zmniejszenie zapotrzebowania na energię?
- Czy w ramach inwestycji przewidziano poddawanie recyklingowi powstających odpadów budowlanych?
- Jaki przewiduje się procentowy udział wagowy ponownego użycia, recyklingu i odzyskiwania odpadów budowlanych?
- Czy nowe źródło ciepła będzie wykorzystywało biomasę?
- Czy planowane przedsięwzięcie pozwoli uzyskać oszczędności energii? Jeżeli tak, należy podać oszczędności w procentach.
Najbardziej szczegółowych pytań beneficjent może spodziewać się na etapie sprawdzenia spełnienia technicznych kryteriów kwalifikacji wskazanych w załącznikach do rozporządzenia delegowanego do taksonomii:
- Czy przeprowadzono ocenę zagrożenia klimatycznego?
- Czy planowane do wdrożenia rozwiązania adaptacyjne są spójne z lokalnym planem adaptacji do zmian klimatu?
- Czy planowane przedsięwzięcie przyczyni się do ograniczenia zapotrzebowania na energię pierwotną (PED) o co najmniej 30%?
- Czy wyniku realizacji przedsięwzięcia instalowane będą w budynku urządzenia związane z użyciem wody?
- Czy planowane przedsięwzięcia przewidują montaż, konserwację lub naprawę jednostek magazynowania energii cieplnej lub elektrycznej?
- Czy maksymalny przepływ wody w prysznicach ≤ 8 litrów na minutę?
W ramach niniejszego opracowania nie jesteśmy w stanie zaprezentować wszystkich kryteriów, z którymi będą musieli się mierzyć beneficjenci, ale wskazane przykłady bardzo dobrze obrazują, jak dużą wagę w nowej perspektywie przypisuje się zagadnieniom środowiskowym. Monitorowanie inwestycji pod kątem spełnienia powyższych wymogów dowodzi, że Unia Europejska chce mieć pewność, że realizowane projekty nie przyczyniają się powstania poważnych szkód dla środowiska i finalnie doprowadzą m.in. do zmniejszenia zapotrzebowania na energię.
Kiedy działalność gospodarcza powoduje znaczące szkody?
Zgodnie z art. 17 rozporządzenia w sprawie taksonomii dana działalność wyrządza znaczne szkody środowisku, jeżeli:
- prowadzi do znaczącej emisji gazów cieplarnianych,
- prowadzi do nasilenia niekorzystnych skutków obecnych i oczekiwanych, przyszłych warunków klimatycznych, wywieranych na tę działalność lub na ludzi, przyrodę lub aktywa,
- szkodzi dobremu stanowi lub dobremu potencjałowi ekologicznemu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych,
- prowadzi do znaczącego braku efektywności w wykorzystaniu materiałów lub zasobów naturalnych albo do znaczącego zwiększenia wytwarzania spalania lub unieszkodliwiania odpadów lub jeżeli długotrwałe składowanie odpadów może wyrządzić znaczne szkody dla środowiska,
- prowadzi do znaczącego wzrostu emisji zanieczyszczeń do powietrza, wody lub ziemi,
- szkodzi dobremu stanowi i odporności ekosystemów, jest szkodliwa dla stanu zachowania siedlisk i gatunków (w tym gatunków i siedlisk objętych zainteresowaniem Unii).
Należy również zwrócić uwagę, że przy ocenie działalności uwzględnia się zarówno skutki środowiskowe samej działalności, jak i wpływ, jaki na środowisko mają dostarczane produkty i usługi świadczone w ramach tej działalności przez cały cykl ich życia. Szczególnie ma się tu na względzie wytwarzanie, użytkowanie i zakończenie cyklu życia tych produktów i usług.
Wprowadzenie zasady „nie czyń znaczącej szkody środowisku” jest nową koncepcją w obszarze przygotowania i finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych ze środków unijnych. Związane z tą zasadą przepisy i przewodniki znajdą doprecyzowanie w ogłaszanych naborach wniosków. Wprowadzenie zasady DNSH do katalogu zasad horyzontalnych polityki spójności potwierdza, jak istotne z punktu widzenia Unii Europejskiej jest wdrożenie Europejskiego Zielonego Ładu. Planowane inwestycje powinny przyczyniać się do realizacji najważniejszego celu, jakim jest osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 roku.
