Zrzeczenie się dziedziczenia jest jedną z instytucji prawa spadkowego uregulowaną w Kodeksie cywilnym. Aby zrzec się dziedziczenia, wymagane jest dokonanie czynności prawnej, której skutki wywołują określone konsekwencje między spadkodawcą a spadkobiercą. Czy w takim przypadku można mieć miejsce zrzeczenie się dziedziczenia firmy? Odpowiedź poniżej.
Dziedziczenie firmy jednoosobowej – czy to możliwe?
Jednoosobowa działalność gospodarcza to działalność składająca się ze składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej. Co do zasady jej dziedziczenie nie jest możliwe, jednak przedsiębiorca może zapewnić kontynuację firmy poprzez wyznaczenie zarządu sukcesyjnego.
Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw: „Przedsiębiorstwo w spadku obejmuje składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci”.
Zarząd sukcesyjny zostaje ustanowiony z chwilą:
- śmierci przedsiębiorcy, w przypadku gdy przedsiębiorca złożył wniosek o wpis do CEIDG zarządcy sukcesyjnego powołanego na podstawie art. 9 ust. 1;
- dokonania wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego powołanego na podstawie art. 12 przedmiotowej.
Przedsiębiorca może powołać zarządcę sukcesyjnego w ten sposób, że:
- wskaże określoną osobę do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego, albo
- zastrzeże, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym.
Jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony z chwilą śmierci przedsiębiorcy, po jego śmierci zarządcę sukcesyjnego może powołać:
- małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub
- spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, lub
- spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.
Tym samym przedsiębiorca ma możliwość, by przed swoją śmiercią ustalić, kto i w jaki sposób będzie zarządzał przedsiębiorstwem w spadku do chwili ustalenia spadkobierców i dokonania działu spadku.
Zrzeczenie się dziedziczenia firmy – uregulowania ustawowe
Zgodnie z art. 1048 § kc spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Taka umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Tym samym ustawowy spadkobierca może zawrzeć umowę ze swoim przyszłym spadkodawcą o zrzeczeniu się dziedziczenia.
Przepis art. 1048 § 1 kc kształtuje umowę o zrzeczenie się dziedziczenia jako zawartą pomiędzy spadkobiercą ustawowym a jego przyszłym spadkodawcą. Skutkiem prawnym tej umowy jest wyłączenie tego spadkobiercy od dziedziczenia ustawowego po spadkodawcy. Należy również pamiętać o tym, że zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej w umowie o zrzeczeniu się dziedziczenia.
Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.
Dla ważności umowy zrzeczenia się dziedziczenia wymagane jest zachowanie formy szczególnej, tj. formy aktu notarialnego (art. 1048 zd. 2 kc). Tym samym spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia tylko w drodze umowy notarialnej z przyszłym spadkodawcą, zawartej w formie aktu notarialnego (art. 1048 kc). Niezachowanie formy szczególnej aktu notarialnego powoduje nieważność czynności prawnej (art. 73 § 2 kc). Jednostronne oświadczenie spadkobiercy o zrzeczeniu się dziedziczenia nie ma więc znaczenia prawnego.
Nie budzi zatem żadnych wątpliwości, że złożone przez przyszłego spadkobiercę w zwykłej formie pisemnej oświadczenie o zrzeczeniu się dziedziczenia po darczyńcy jest dotknięte nieważnością. W konsekwencji oświadczenie to nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Jego nieważność nie wpływa jednak na ważność pozostałych postanowień umowy.
Zawieranie umów w zakresie zrzeczenia się dziedziczenia stanowi swoiste rozporządzenie spadkiem jeszcze za życia spadkodawcy. Często zdarza się tak w przypadku przedsiębiorców, którzy mają kilku spadkobierców ustawowych i chcąc uniknąć późniejszych ewentualnych sporów spadkowych, decydują się na rozporządzenie swoim majątkiem już za życia i ustalenie sposobu dziedziczenia po spadkodawcy składników majątku, w tym składników niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej.
W przypadku rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci można wyróżnić, oprócz umowy w zakresie zrzeczenia się dziedziczenia, testament, zapis windykacyjny czy darowizny przekazywane wcześniej na rzecz spadkobierców.
Treścią umowy dotyczącej zrzeczenia się dziedziczenia jest zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego po określonym spadkodawcy, będącym stroną umowy. Stronami umowy są spadkodawca oraz spadkobierca. Jeśli w umowie nie postanowiono inaczej, od dziedziczenia są też wyłączeni wszyscy zstępni zrzekającego się, o czym była mowa wyżej. Skutkiem prawnym zawarcia umowy jest zatem wykluczenie od dziedziczenia ustawowego zrzekającego się i jego zstępnych tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku, co skutkuje w konsekwencji utratą prawa do zachowku.
Przykład 1.
Pan Jan prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą – firmę transportową mającą około 100 pojazdów. Jest on po rozwodzie i ma 2 synów. Chcąc uniknąć kłótni między nimi po swojej śmierci, postanowił, że za życia dokona ustaleń w zakresie osób uprawnionych do spadku. Porozumiał się z synami w ten sposób, że młodszy z nich otrzyma darowiznę w postaci domu, 2 działek rekreacyjnych i 2 działek budowlanych za życia pana Jana. Starszy z synów ma przejąć po jego śmierci firmę transportową, w której już pracuje jako dyrektor zarządzający. W związku ze swoją wolą mężczyzna zawarł z młodszym synem umowę w zakresie zrzeczenia się dziedziczenia, tak by po jego śmierci wszelkie składniki majątkowe, które pozostawił w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, odziedziczył starszy z synów. Młodszy syn zrzekł się dziedziczenia.
Kc w zakresie spraw spadkowych umożliwia zrzeczenie się dziedziczenia. Firma traktowana jest jako zespół składników materialnych i niematerialnych niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej. Spadkodawca może zawierać ze spadkobiercami umowy w zakresie zrzeczenia się dziedziczenia jeszcze za swego życia.
Warto również pamiętać o tym, że zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono. Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Innym sposobem na rozporządzenie spadkiem i jego składnikami po śmierci jest testament – jest to czynność jednostronna rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Spadkodawca może tam swobodnie rozporządzać swoim majątkiem.
