Polski ustawodawca, regulując kwestie rodzinne, w każdym ich aspekcie silnie akcentuje ochronę interesów rodziny oraz jej członków. Nie inaczej jest w przypadku dziedziczenia. Gdy spadkodawca w drodze testamentu pominie swoich spadkobierców ustawowych, ci mogą skorzystać z instytucji zachowku. Prawo do zachowku ma na celu zabezpieczenie sytuacji majątkowej określonych członków najbliższej rodziny spadkodawcy, w przypadku gdy ten ostatni sam o to nie zadbał.
Z chwilą otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) spadkobiercy nabywają prawo do majątku spadkowego. Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe jest niezależne od woli spadkodawcy – dziedziczą najbliżsi członkowie rodziny w kolejności określonej w Kodeksie cywilnym (dalej jako KC). W przypadku testamentu spadkodawca ma pełną swobodę w rozporządzaniu swoim majątkiem, może zapisać go dowolnej osobie bądź grupie osób. W przypadku gdy pominie któregoś ze swoich spadkobierców ustawowych, ci mają jednak prawo do żądania zapłaty określonej kwoty przez spadkobierców testamentowych, którzy nabyli prawa do spadku „ich kosztem”. Prawo do zachowku przysługuje zstępnym (potomkom) spadkobiercy, małżonkowi oraz rodzicom. Do obliczania wysokości kwoty należnego zachowku bierze się pod uwagę ułamkowy udział w spadku danej osoby oraz tzw. substrat zachowku.
Kto ma prawo do zachowku?
Do grona osób uprawnionych z tytułu zachowku, zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu Cywilnego, należą wszyscy kolejni potomkowie spadkodawcy, czyli dziecko, wnuk, prawnuk itd., małżonek oraz rodzice, którzy byliby powołani do spadku po nim z ustawy. W przypadku dzieci spadkodawcy należy zauważyć, że nie muszą być to potomkowie pochodzący z małżeństwa. Wystarczy, że pochodzenie dziecka od spadkodawcy jest prawnie ustalone (np. uznanie ojcostwa, sądowe ustalenie ojcostwa). Oznacza to, że jedynie prawne ustalenie pochodzenia uprawnia do zachowku – w przypadku dochodzenia roszczenia o zachowek samo oświadczenie „spadkobiercy” o pochodzeniu od spadkodawcy jest niewystarczające. Do grona uprawnionych zalicza się również osoby pozostające w stosunku przysposobienia ze spadkodawcą oraz ich potomków.
Roszczenie o zachowek lub jego uzupełnienie może być dochodzone zarówno przez spadkobierców ustawowych, jak i przez spadkobierców testamentowych. Ważne jest natomiast to, że uprawnienie przysługuje jedynie osobom, które byłyby powołane do spadku z ustawy, tj. w ich przypadku doszłyby do dziedziczenia po spadkodawcy w ramach dziedziczenia ustawowego. Powyższe oznacza, że uprawnieni nabywają prawo do wystąpienia o zachowek w takiej samej kolejności, w jakiej dochodziłyby do dziedziczenia z ustawy.
Przykład 1.
Pan Jan posiada syna, żonę oraz dwójkę żyjących rodziców. W testamencie pan Jan zapisał całość swojego majątku swojemu bratu. W takiej sytuacji po otwarciu spadku po panu Janie jego syn i małżonka mają prawo do roszczenia o zachowek w stosunku do spadkobiercy testamentowego. Takiego prawa nie będą mieli już rodzice pana Jana, gdyż nie są oni ustawowymi spadkobiercami.
„Spadkobiercy” wyłączeni z prawa do zachowku
Zgodnie z powyższym akapitem prawo do zachowku przysługuje jedynie spadkobiercom, którzy w przypadku dziedziczenia ustawowego mieliby prawo do określonej części masy spadkowej. Oznacza to, że roszczenie o zachowek nie będzie przysługiwało osobom, które w danym przypadku nie doszłyby do dziedziczenia z ustawy. Będą to w szczególności osoby, które:
odrzuciły spadek;
zostały uznane za niegodne dziedziczenia;
zawarły ze spadkodawcą umowę o zrzeczenie się dziedziczenia;
zostały wydziedziczone.
W orzecznictwie przyjęto (chociaż pojawiają się także zdania przeciwne), że prawa do zachowku pozbawiony zostaje również małżonek spadkodawcy, w przypadku gdy sąd orzekł rozwód lub separację z wyłącznej winy tego małżonka.
Mimo że nie wynika to bezpośrednio z Kodeksu cywilnego, możliwe jest wystąpienie o uznanie przez sąd danej osoby za niegodną dziedziczenia w celu niedopuszczenia do uzyskania przez nią zachowku. Powództwo to może zostać złożone, nawet jeżeli dany spadkobierca ustawowy nie wystąpił jeszcze z roszczeniem o zachowek.
Prawo do zachowku a przysporzenia uzyskane za życia spadkodawcy
Przepis art. 991 § 2 KC stanowi, iż uprawniony do zachowku ma prawo wyjść z żądaniem jego zapłacenia jedynie w wypadku, gdy nie otrzymał należnej mu części spadku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku lub zapisu. Dopiero gdyby otrzymane w wyniku powyższych czynności przysporzenia nie pokryły należnego uprawnionemu zachowku w całości lub w części, ma on prawo do roszczenia o zapłatę kwoty potrzebnej do pokrycia zachowku lub jego uzupełnienia.
Istotny jest również fakt, że uprawniony może domagać się zapłaty zachowku jedynie w formie pieniężnej. Nie może więc żądać wydania mu określonej rzeczy z masy spadkowej (np. zabytkowych mebli zapisanych w testamencie). Powyższe może zostać ominięte przy pomocy zawarcia umowy obdarowanego testamentowo i uprawnionego do zachowku – uprawniony może zrzec się prawa do zachowku w zamian za wydanie mu konkretnego składniku majątku.
Czym jest substrat zachowku?
Aby prawidłowo wyliczyć wysokość należnego zachowku, w pierwszej kolejności należy obliczyć tzw. substrat zachowku. Wspomniany substrat to czysta wartość spadku (tj. aktywa masy spadkowej, np. nieruchomości, ruchomości, środki pieniężne, wierzytelności pomniejszone o pasywa, np. zadłużenie spadkodawcy, koszty pogrzebu), powiększona o zapisy windykacyjne i podlegające doliczeniu darowizny, które spadkodawca uczynił przed śmiercią.
Trzeba zauważyć, że w substrat zachowku nie wlicza się wszystkich darowizn. Przepis 993 KC nie definiuje, jakie z nich mogą zostać zaliczone. Art. 994 KC zawiera jednak katalog świadczeń, które nie stanowią darowizn w rozumieniu art. 993 KC. Trzeba zatem uznać, że w skład substratu zachowku nie należy zaliczać darowizn, które:
stanowią drobne darowizny, przyjęte zwyczajowo w danych stosunkach społecznych;
zostały dokonane przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc wstecz od dnia otwarcia spadku;
zostały ustanowione na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Dodatkowo przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał on zstępnych. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Zaś w przypadku obliczania zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Przykład 2.
Pan Jan przed śmiercią był właścicielem mieszkania o wartości 500 tys. zł oraz samochodu o wartości 100 tys. zł. Dodatkowo posiadał kredyt w banku o wartości 200 tys. zł. Przed samą śmiercią pan Jan podarował swojemu bratu 50 tys. zł na zakup działki budowlanej.
W opisanym powyżej przypadku substrat zachowku należy obliczyć poprzez ustalenie czystej wartości spadku, tj. 500 tys. zł (mieszkanie) + 100 tys. zł (samochód) – 200 tys. zł (kredyt) = 400 tys. zł. Do wyliczonej wartości następnie należy doliczyć dokonaną darowiznę, tj. 50 tys. zł. Substrat zachowku wynosi w takim wypadku 450 tys. zł.
Jak obliczyć wysokość należnego zachowku?
Znając wartość substratu zachowku, można przejść do ustalania wysokości zachowku przysługującego danemu uprawnionemu. W pierwszej kolejności określa się pułap udziału w spadku, który należałby się uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Trzeba przy tym pamiętać, że zgodnie z art. 992 KC, ustalając udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczania zachowku, należy uwzględnić także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili.
W kolejnym etapie działań wyliczony udział spadkowy należy pomnożyć przez ½. Jeżeli jednak uprawniony jest małoletni bądź pełnoletni, lecz trwale niezdolny do pracy, wówczas owy udział należy pomnożyć przez 2/3. Otrzymany w ten sposób ułamek trzeba pomnożyć przez substrat zachowku. Wynik powyższego mnożenia wskazuje wartość należnego danemu uprawnionemu zachowku.
Data ustalania stanu czynnego spadku oraz miernik wartości
Co do zasady, za dzień określenia stanu czynnego spadku na potrzeby obliczania zachowku przyjmuje się dzień otwarcia spadku. W szczególnych wypadkach za dzień określenia stanu spadku można przyjąć inną datę. Będzie to miało miejsce np. w sytuacji, gdy przedmioty wchodzące do masy upadłościowej zostały skradzione, zanim jeszcze spadkobiercy dowiedzieli się o otwarciu spadku.
Z kolei dla ustalenia wartości spadku uznaje się ceny rynkowe. Dla określenia różnicy między stanem czynnym a biernym spadku należy posłużyć się spisem inwentarza. Trzeba przy tym pamiętać, że spis ten nie jest wiążący ani dla spadkobierców i uprawnionych, ani dla sądu rozstrzygającego sprawę o zachowek.
Przedawnienie prawa do zachowku
Prawo do zachowku nie ma charakteru wieczystego. Tak jak większość instytucji w prawie cywilnym, tak i zachowek ulega przedawnieniu. Po upływie terminu określonego w Kodeksie cywilnym uprawnieni nie mogą już skutecznie dochodzić swoich praw.
Roszczenia z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od dnia otwarcia spadku lub ogłoszenia testamentu. W przypadku spadkobierców ustawowych momentem, od którego liczy się bieg przedawnienia, jest moment śmierci spadkodawcy (tj. moment otwarcia spadku), zaś dla spadkobierców testamentowych jest to moment ogłoszenia testamentu.
Prawo do zachowku – podsumowanie
Jednym z zadań przepisów regulujących materię dziedziczenia jest zabezpieczenie na przyszłość sytuacji majątkowej rodziny spadkodawcy, na wypadek gdyby ten zdecydował się rozporządzić swoim majątkiem z pokrzywdzeniem najbliższych. Instytucją, która pozwoli najbliższym członkom rodziny zmarłego zadbać o swoje interesy, jest omawiany zachowek.
Określone w art. 991 KC prawo do zachowku w pewien sposób ogranicza swobodę testowania. Co prawda spadkodawca w dalszym ciągu ma pełną swobodę w rozrządzaniu całym swoim majątkiem na wypadek własnej śmierci, może zatem przepisać go dowolnej osobie, pomijając przy tym swoich najbliższych. Niemniej jednak w takiej sytuacji członkowie rodziny spadkodawcy mają prawo do roszczenia o pokrycie należnego im zachowku lub jego części.
