Umowy dotyczące spadku są w polskim prawie zakazane. Od tej zasady istnieje jednak kilka wyjątków, wśród których możemy odnaleźć m.in. zrzeczenie się dziedziczenia. Czy rezygnacja ze spadku jest ostateczną decyzją, czy jednak odwołanie zrzeczenia się dziedziczenia jest możliwe? Tak naprawdę odpowiedź na to pytanie zależy od okoliczności danej sprawy.
Zrzeczenie się dziedziczenia
Zgodnie z treścią art. 1047 Kodeksu cywilnego, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. Jednym z odstępstw w tym zakresie jest możliwość zrzeczenia się dziedziczenia przez spadkobiercę ustawowego jeszcze za życia przyszłego spadkodawcy.
Zrzeczenie to jest określane jako negatywny kontrakt spadkowy, na podstawie którego określona osoba zgodnie ze swoją wolą zostaje odsunięta od przyszłego spadku. Umowa tego rodzaju może być zawarta tylko pomiędzy spadkobiercą ustawowym i jego przyszłym potencjalnym spadkodawcą. Dla jej ważności konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego.
Podstawowym skutkiem zrzeczenia się dziedziczenia jest odsunięcie danej osoby od spadku i pozbawienie jej prawa do zachowku. Innymi słowy, osoba zrzekająca się spadku jeszcze za życia przyszłego spadkodawcy, nie będzie mogła dziedziczyć po danej osobie w drodze przepisów ustawy – uznajemy ją tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Z drugiej strony, jeśli zostanie powołana do spadku na mocy testamentu, zrzeczenie się dziedziczenia nie będzie miało wówczas żadnego znaczenia (będzie można przyjąć spadek na mocy pozostawionego testamentu).
Odwołanie zrzeczenia się dziedziczenia
Zrzeczenie się dziedziczenia jest czynnością prawną, która wywołuje poważne skutki prawne. Co do zasady taka umowa obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że strony umówią się inaczej. Innymi słowy, zstępni zrzekającego się również zostają odsunięci od spadku.
Przykład 1.
Syn zawiera ze swoim ojcem umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. Ma przy tym dwójkę własnych dzieci (są to wnuki przyszłego spadkodawcy). Jeśli strony umowy notarialnej nie ustalą inaczej, zrzeczenie obejmie zarówno syna, jak i wnuki spadkodawcy – żadna z tych osób nie będzie mogła dziedziczyć na podstawie przepisów ustawy.
Od chwili złożenia oświadczenia o zrzeczeniu się dziedziczenia aż do faktycznego otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) może upłynąć wiele lat. Spadkobierca, który zrezygnował z dziedziczenia, może z czasem zmienić zdanie w tej kwestii. Ustawodawca pozwala więc na odwołanie wcześniej złożonego oświadczenia woli, choć musi to nastąpić w odpowiedniej formie i terminie.
Zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono. Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Odwołanie zrzeczenia się dziedziczenia wymaga dla swej ważności zachowania formy aktu notarialnego. Konieczne jest więc zawarcie stosownej umowy – podpisują ją zrzekający się dziedziczenia oraz ten, po kim zrzeczono się dziedziczenia. Nie ma przy tym znaczenia, czy nowy kontrakt będzie podpisany w obecności notariusza, przed którym dokonano zrzeczenia się dziedziczenia.
Odwołanie zrzeczenia się dziedziczenia - zakres
Umowa uchylająca skutki zrzeczenia się dziedziczenia może być kompleksowa lub modyfikująca. W tym pierwszym przypadku dochodzi do całkowitego anulowania wcześniej zawartego kontraktu. Innymi słowy, zrzekający się na powrót zyskuje prawo do dziedziczenia i żądania ewentualnego zachowku.
Strony umowy uchylającej mogą jednak tylko częściowo zmodyfikować wcześniejsze zrzeczenie się dziedziczenia. Przykładowo, można postanowić, że główny spadkobierca nadal zrzeka się dziedziczenia po określonej osobie, przy czym nie dotyczy to jego zstępnych (którzy pierwotnie także byli objęci skutkami dokonanego zrzeczenia). Pamiętajmy jednak, że przepisy nie pozwalają na częściowe uchylenie zrzeczenia się dziedziczenia.
Kto może odwołać zrzeczenie się dziedziczenia?
Odwołanie zrzeczenia się dziedziczenia może nastąpić tak naprawdę w każdej chwili. Jedynym koniecznym warunkiem dla skuteczności takiej umowy jest to, aby obie jej strony (spadkobierca i spadkodawca) nadal żyli. Nie można więc uchylić się od skutków zrzeczenia się dziedziczenia, jeśli doszło do otwarcia spadku, tzn. gdy spadkodawca, po którym nastąpiło zrzeczenie się, zmarł.
W praktyce przyjęło się, że unieważnienie zrzeczenia się dziedziczenia może wymagać obecności nie tylko spadkobiercy oraz spadkodawcy, lecz także zstępnych spadkobiercy – pod warunkiem jednak, że zrzeczenie ich obejmuje, a pierwotny spadkobierca (zrzekający się) już nie żyje.
Przykład 2.
Pan Jan zrzekł się dziedziczenia po swoim ojcu Michale. 5 lat po zawarciu umowy pan Jan zmarł i pozostawił po sobie 3 dzieci, które także były uwzględnione w umowie o zrzeczeniu się dziedziczenia po panu Michale. Jego wnuki chciałyby jednak uchylić się od skutków zrzeczenia się dziedziczenia po swoim dziadku – mają taką możliwość tak długo, jak długo żyje pan Michał i będzie chciał zawrzeć z nimi stosowną umowę.
Czy możliwość odwołania zrzeczenia się dziedziczenia może być zablokowana przez jedną ze stron wcześniej zawartej umowy? Jak zauważył Sąd Najwyższy w postanowieniu z 12 października 2005 r. (sygn. III CK 48/05) – możliwość skorzystania z uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia zależy wyłącznie od decyzji składającego to oświadczenie, druga strona nie może przeszkodzić powstaniu skutków uchylenia, ani też zapobiec unieważnieniu czynności prawnej. Jeżeli jednak druga strona trwa przy stanowisku, że uchylenie się jest bezpodstawne, wówczas możliwe jest rozstrzygnięcie przez sąd, czy było ono uzasadnione. Rozstrzygnięcie sądu ma charakter deklaratywny i może nastąpić zarówno w oddzielnym postępowaniu (w sprawie o stwierdzenie nieważności czynności prawnej w wyniku uchylenia się od skutków oświadczenia woli), jak i w każdym postępowaniu, w którym skuteczność oświadczenia woli ma znaczenie dla rozstrzygnięcia o zgłoszonym w nim żądaniu. Przedmiotem oceny sądu jest zasadność i podstawy uchylenia się od skutków oświadczenia woli. W razie sporu sąd bada, czy spełnione zostały przesłanki błędu prawnie doniosłego i czy uchylenie się od skutków oświadczenia woli nastąpiło w sposób prawem przewidziany.
Koszty uchylenia zrzeczenia się dziedziczenia
Odwołanie skutków umowy, na podstawie której doszło do zrzeczenia się dziedziczenia, wymaga zachowania formy aktu notarialnego. To oczywiście wiąże się z koniecznością poniesienia odpowiednich kosztów – w tym przypadku maksymalna wysokość taksy notarialnej to 200 zł + VAT. Musimy do tego doliczyć oczywiście koszty wypisów aktu wynoszące 6 zł + VAT za każdą stronę danej umowy.
Podsumowanie
Zrzeczenie się dziedziczenia może być jak najbardziej odwołane, pod warunkiem jednak, że spadkodawca, po którym nastąpiło zrzeczenie, nadal żyje. Uchylenie się od skutków wcześniej zawartej umowy wymaga zawarcia nowego kontraktu – obowiązkowo w formie aktu notarialnego.
Jeśli dojdzie do skutecznego odwołania zrzeczenia się dziedziczenia, dany spadkobierca będzie mógł bez przeszkód korzystać z praw spadkowych przysługujących mu na mocy przepisów Kodeksu cywilnego.
