Dziedziczenie w Polsce może nastąpić na podstawie dwóch różnych tytułów – z mocy ustawy albo na podstawie testamentu. Ten drugi sposób wymaga oczywiście wcześniejszego sporządzenia odpowiedniego dokumentu. Kodeks cywilny przewiduje kilka rodzajów testamentów, wśród których można odnaleźć m.in. testament urzędowy.
Rodzaje testamentów
Polskie prawo dzieli testamenty na zwykłe oraz szczególne. W ramach tej pierwszej kategorii możemy wyróżnić:
-
testament własnoręczny (holograficzny),
-
testament urzędowy (allograficzny).
Cechą wspólną wszystkich testamentów zwykłych jest to, że mogą być one sporządzone przez przyszłego spadkodawcę tak naprawdę w każdej chwili. Jedynym wymogiem stawianym przez przepisy jest posiadanie zdolności testowania w chwili sporządzania ostatniej woli.
Zgodnie z treścią art. 944 kc sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Ważne jest przy tym, że testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela.
Postanowienie SN z 6 listopada 2014 r. (sygn. akt II CSK 103/14)
"Brak pełnej zdolności do czynności prawnych spadkodawcy powoduje, iż testament sporządzony przez niego jest dotknięty sankcją bezwzględnej nieważności. Jednocześnie nie ma terminów ograniczających podnoszenie zarzutu nieważności testamentu z tego właśnie powodu i ograniczających uwzględnienie tej okoliczności z urzędu przez sąd na zasadach właściwych dla sankcji bezwzględnej nieważności czynności prawnej.
Zdolność testowania to ocena formalna stwierdzenia pełnej zdolności spadkodawcy do czynności prawnych. Ze względu na to, że prawo polskie nie zna naturalnej niezdolności do czynności prawnych, bez znaczenia jest dla spełnienia przesłanek przewidzianych w art. 944 KC stopień świadomości i swobody decyzji testatora oświadczającego swoją ostatnią wolę. Ma on natomiast znaczenie dla oceny wadliwości lub niewadliwości złożonego oświadczenia woli, do czego z kolei jest obojętne posiadanie przez testatora pełnej zdolności do czynności prawnych; jej brak powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej bez względu na występowanie wady oświadczenia woli skutkującej również bezwzględną nieważnością tej czynności."
Testament urzędowy
Ustawodawca przewidział, że nie zawsze istnieje możliwość sporządzenia testamentu własnoręcznego lub notarialnego. W związku z tym wprowadził tzw. urzędową możliwość wyrażenia ostatniej woli.
Nazwa testamentu urzędowego wzięła się z konieczności osobistego udziału określonej kategorii urzędników państwowych w trakcie składania oświadczenia woli przez testatora.
Bardzo często testament urzędowy jest porównywany do dokumentu notarialnego, choć oczywiście udział notariusza jest w tym przypadku całkowicie zbędny. Ustawodawca stwierdził, że obecność tzw. osoby urzędowej oraz odpowiedniej liczby świadków jest wystarczająca do sporządzenia prawidłowego testamentu, który zyska pełną moc wiążącą w przyszłości.
Jak sporządzić testament urzędowy?
-
wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu lub gminy, kierownik urzędu stanu cywilnego – wystarczająca jest obecność tylko jednej z wymienionych osób;
-
dwoje dorosłych świadków.
Zgodnie z treścią art. 951 § 2 kc oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Dokument ten powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona oraz przez wszystkich świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w sporządzonym dokumencie wraz ze wskazaniem przyczyny braku podpisu.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że przyjęcie oświadczenia woli przez osobę urzędową, ale bez obecności dwóch pełnoletnich świadków, uzasadnia roszczenie odszkodowawcze od Skarbu Państwa lub właściwej jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiatu lub województwa). W tej sytuacji nie dojdzie co prawda do sporządzenia ważnego testamentu urzędowego, jednak możliwe jest dochodzenie stosowanego odszkodowania.
Kto nie może być świadkiem testamentu urzędowego?
Wybór świadków przy sporządzaniu testamentu allograficznego nie może być przypadkowy. Co prawda Kodeks cywilny wskazuje wprost, że muszą to być osoby pełnoletnie, jednak nie jest to jedyny wymóg.
Zgodnie z treścią art. 956 i 957 kc świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być bezwzględnie:
-
każdy, kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych;
-
niewidomy, głuchy lub niemy;
-
każdy, kto nie może czytać i pisać;
-
każdy, kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
-
skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Świadkiem nie może być także osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść (jest to tzw. fakultatywny zakaz bycia świadkiem). Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych powyżej (chodzi oczywiście o zakaz fakultatywny), nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.
Kto nie może sporządzić testamentu urzędowego?
Testament urzędowy jest możliwy do sporządzenia w zasadzie w każdej sytuacji, choć w praktyce wymaga wcześniejszego umówienia się na wizytę z osobą urzędową. Z tych względów nie jest zbyt popularny – zdecydowana większość ludzi woli sporządzić ostatnią wolę własnoręcznie lub przed notariuszem.
To jednak nie jedyne ograniczenie, ponieważ art. 951 § 3 kc wyraźnie stanowi, że osoby głuche lub nieme nie mogą w ogóle sporządzać testamentów allograficznych.
Postanowienie SN z 14 czerwca 2012 r. (sygn. akt I CSK 564/11)
"Ograniczenia co do formy testamentu dotyczą jedynie osób głuchych lub niemych i odnoszą się tylko do testamentu allograficznego. Nie ma natomiast ograniczeń, gdy chodzi o sporządzenie przez takie osoby testamentu notarialnego, tym bardziej ograniczenie takie nie dotyczy osoby, która nie jest głucha ani niema, jednak z powodu schorzenia nie może się wypowiadać w sposób artykułowany.
Testament notarialny, jak każdy akt notarialny, zawierać musi oświadczenie osoby, od której pochodzi. Nie jest wykluczone, aby treść tego oświadczenia została przygotowana przez notariusza wcześniej, również na podstawie wskazań innej osoby. Istotne jest natomiast, aby zostały dochowane wymogi określone w art. 94 § 1 ustawy z 1991 r. – Prawo o notariacie."
Ile kosztuje testament urzędowy?
Sporządzenie testamentu allograficznego nie jest drogie. Bez względu na liczbę rozrządzeń i postanowień spadkowych koszt takiego dokumentu jest stały i wynosi 22 zł. Dla porównania koszt testamentu notarialnego to wydatek ok. 70 zł plus koszt wypisów aktu (6 zł + VAT za każdą stronę wypisu).
Niska opłata za sporządzenie testamentu urzędowego nie przyczyniła się jednak do jego spopularyzowania. Testatorzy wolą korzystać w tym zakresie z usług notariuszy, których liczba z roku na rok staje się coraz większa – ich usługi są co prawda nieznacznie droższe, ale z reguły także i szybsze do przeprowadzenia.
Podsumowanie
Testament urzędowy należy do grupy testamentów zwykłych. Bezwzględnym warunkiem do jego sporządzenia jest udział dwóch pełnoletnich świadków oraz jednej osoby urzędowej (wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu lub gminy albo kierownika urzędu stanu cywilnego).
Testament allograficzny nie jest zbyt popularny w Polsce – od lat takie dokumenty tworzone są w znikomej liczbie. Jedynym zakazem uniemożliwiającym stworzenie wiążącego testamentu w tej formie jest bycie głuchym, niemym lub pozbawionym (ograniczonym w) zdolności do czynności prawnych.
