0 0
dni
0 0
godz
0 0
min
0 0
sek

Zachowek - kto, kiedy i w jakiej wysokości może go żądać?

Nasz ekspert:
Artykuły autora

Wielkość tekstu:

Niemal każda osoba pełnoletnia ma prawo samodzielnie zdecydować, komu po śmierci przekaże swój majątek. Nie musi swojego wyboru z nikim uzgadniać, może nawet całkowicie pominąć najbliższą rodzinę i zapisać wszystko osobom spoza jej kręgu. Niektórzy bliscy są jednak w pewnym zakresie chronieni – mają zagwarantowane prawo do części majątku. Czym jest i komu przysługuje zachowek? Jaka jest jego wysokość? Wyjaśniamy.

Czym jest zachowek?

Zachowek to instytucja chroniąca najbliższych zmarłego. Stanowi kompromis pomiędzy zagwarantowaną spadkodawcy swobodą rozdysponowania majątku na wypadek śmierci, a prawem bliskich do partycypowania (w określonym zakresie) w majątku zmarłego członka ich rodziny. Taki majątek, który formalnie należy tylko do jednej osoby, zmarłego, często jest wypracowywany przez całe pokolenia. Najprościej zachowek można zdefiniować jako ułamek wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu do zachowku, gdyby spadkodawca w testamencie nie zapisał majątku komuś innemu.

Komu przysługuje zachowek?

Tylko najbliższa rodzina zmarłego chroniona jest przez zachowek. Przysługuje on:

  •    zstępnym (np. dzieciom, wnukom),

  •    małżonkowi, oraz

  •    rodzicom spadkodawcy,

- którzy byliby powołani do spadku, gdyby spadkodawca nie pozostawił testamentu.

Osoby te nie są jednak zawsze uprawnione do zachowku. W pierwszej kolejności trzeba sprawdzić, czy dziedziczyłby (dziedziczą) spadek z mocy ustawy. Dopiero jeśli odpowiedź na to pytanie będzie pozytywna, można sprawdzić, jakiej wielkości zachowek będzie im przysługiwał.

Zachowek nie przysługuje osobom, którzy zostali wydziedziczeni przez zmarłego. W sytuacji gdy spadkodawca dokonał wydziedziczenia skutecznie, takiej osobie (wydziedziczonej) nie należy się ani spadek, ani zachowek. Przy czym należy mieć na uwadze, że wydziedziczenie można jednak dokonać tylko w testamencie. Również prawo do zachowku nie zachowują osoby, które same dokonały zrzeczenia się dziedziczenia i odrzucenie spadku.

Przykład 1.

Spadkodawca spisał testament i przekazał cały swój majątek swojej przyjaciółce. Pozostawił jednak dwójkę dzieci. Gdyby testamentu nie było, to dzieci w równych częściach byłyby powołane do spadku. Z tej przyczyny przysługuje im roszczenie o zachowek, które mogą kierować przeciwko spadkobiercy, tj. przyjaciółce zmarłego.

W praktyce zachowek może przysługiwać także wtedy, gdy uprawniony został powołany do dziedziczenia, jednak to, co otrzymał ze spadku nie wystarcza na pokrycie przysługujące mu roszczenia o zachowek. "Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia" (wyrok SN z dnia 13 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 444/02).

Uprawniony do zachowku należny mu zachowek może otrzymać przede wszystkim w postaci powołania go do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Jeśli nie miało to miejsca, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Wysokość zachowku

Zachowek to ułamkowa część udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu, gdyby był powołany do dziedziczenia. To, jakiej wielkości jest to ułamek zależy np. od wieku uprawnionego. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, to zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych przypadkach jest to 1/2 wartości wspomnianego udziału spadkowego.

Przykład 2.

Spadkodawca pozostawił żonę i dwójkę dzieci, z czego jedno jest niepełnoletnie. Spisał testament i cały majątek przekazał swojej byłej partnerce. Żonie i dzieciom przysługuje zachowek. Gdyby testamentu nie było, każda z tych osób otrzymałaby po 1/3 spadku. W tej sytuacji zachowek wynosi:

  • dla żony – 1/6 spadku (1/2 z 1/3 udziału spadkowego)

  • dla pełnoletniego dziecka – 1/6 spadku (1/2 z 1/3 udziału spadkowego)

  • dla małoletniego dziecka – 2/9 spadku (2/3 z 1/3 udziału spadkowego).

Większy ułamek przysługujący małoletnim czy osobom trwale niezdolnym do pracy wynika z konieczności objęcia tych osób szczególną ochroną. Niezdolność do pracy, o której tu mowa, dotyczy jednak tylko tych uprawnionych, którzy są całkowicie i na trwałe niezdolni do wykonywania pracy, a nie jedynie częściowo niezdolni. Osoby częściowo niezdolne - w przeciwieństwie do małoletnich - mają możliwość osiągania dochodów (wyrok SN z dnia 30 października 2003 r., sygn. akt IV CK 158/02).

Określony „ułamek” stanowiący podstawę do obliczenia zachowku (np. 2/9 spadku) należy przemnożyć przez tzw. substrat zachowku. Składa się na niego czysta wartość spadku wraz ze stosownymi doliczeniami (np. określonymi w przepisach darowiznami czy zapisami windykacyjnymi, które należy uwzględnić w obliczeniach).

Przykład 3.

Stan faktyczny taki jak w Przykładzie nr 2. Czystą wartość spadku ustalono na kwotę 120 tys. zł. Doliczono do niej wartość darowizny w kwocie 60 tys. zł, którą spadkodawca uczynił na rzecz swojego przyjaciela na rok przed swoją śmiercią. Substrat zachowku wynosi zatem 180 tys. zł. W takiej sytuacji żonie zmarłego oraz pełnoletniemu dziecku przysługuje zachowek w kwocie 30 tys. zł, dla każdego z nich (po 1/6 ze 180 tys. zł). Natomiast małoletnie dziecko otrzymuje zachowek w kwocie 40 tys. zł (2/9 ze 180 tys. zł).

Kto musi zapłacić zachowek?

W pierwszej kolejności roszczenie o zapłatę zachowku należy kierować do spadkobiercy. Jednak z różnych względów może okazać się, że uprawniony nie otrzyma od tej osoby należnego mu zachowku w pełnej wysokości.

Wówczas, w drugiej kolejności, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku uprawniony może żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny (doliczony do spadku). Niemniej osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.

W trzeciej kolejności – czyli, gdy uprawniony nie może otrzymać zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny – może domagać się zapłaty od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku (obdarowany jest zobowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny).

Kiedy można żądać wypłaty zachowku?

Z reguły termin zapłaty zachowku nie jest przez spadkodawcę nigdzie określony (choć informację o tym spadkodawca może zamieścić w testamencie). Również przepisy Kodeksu cywilnego nie poruszają tej kwestii w sposób bezpośredni. Nie można jednak przyjąć, że spadkobierca czy inne osoby zobowiązane do zapłaty zachowku mogą postępować wedle swojego uznania. Uprawnienie do zachowku wynika bezpośrednio z przepisów i należy stosować do niego reguły mające na celu ochronę uprawnionego do zachowku. Z ogólnej reguły prawa cywilnego wynika, że jeśli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.

Precyzyjne ustalenie terminu wymagalności roszczenia o wypłatę zachowku ważne jest także z uwagi na przedawnienie. Kwestia ta wywołuje pewne kontrowersje. Przepis wskazuje, że przedawnienie roszczenia o zachowek następuje w ciągu pięciu lat, licząc od ogłoszenia testamentu (art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego).

Według jednego z poglądów normę prawną zawartą w art. 1007 § 1 K.c. powinno się interpretować dla każdego przypadku indywidualnie, tak aby wiodło to do rozstrzygnięć uwzględniających słuszny interes uprawnionych do zachowku. Oznacza to, że początkiem biegu terminu przedawnienia nie zawsze będzie chwila ogłoszenia testamentu, ale np. wezwania spadkobiercy do zapłaty zachowku.

Według innego poglądu, nie można zgodzić się z taką propozycją wykładni art. 1007 § 1 K.c., w ramach której początkiem biegu terminu przedawnienia może być dzień późniejszy niż dzień ogłoszenia testamentu. Brzmienie wskazanego przepisu jest kategoryczne i nie nasuwa żadnych wątpliwości co do jego treści. Zatem nie sposób podzielić zapatrywania, że początek biegu terminu może wyznaczać inna okoliczność (wyrok Sądu Okręgowego w Słupsku z dnia 19 lutego 2016 r., sygn. IV Ca 621/15).

Pozew o zachowek a przedawnienie

Wniesienie pozwu z żądaniem zapłaty zachowku przerywa bieg przedawnienia roszczenia o zachowek, nawet wtedy, gdy ostatecznie żądana kwota okaże się wyższa od sformułowanej pierwotnie w pozwie. I tak, jeśli uprawniony do zachowku wniósł pozew i zażądał zapłaty np. 10 tys. zł, a kilka miesięcy później w związku z ujawnieniem nowych składników majątku zmarłego, okazało się, że ostatecznie zachowek wynosi 50 tys. zł, to przerwanie biegu terminu przedawnienia będzie skuteczne także w stosunku do nowej – wyższej – kwoty roszczenia.

Artykuły
Brak wyników.
Więcej artykułów
Wzory
Brak wyników.
Więcej wzorów