Nie ma wątpliwości, iż obrót międzynarodowy towarami czy technologiami mającymi znaczenie strategiczne dla bezpieczeństwa państwa oraz dla utrzymania międzynarodowego pokoju musi podlegać ścisłej kontroli. Sprzęt i oprogramowanie militarne nie mogą wejść w posiadanie ludzi czy organizacji o niejasnych zamiarach, które nie przestrzegają umów i konwencji unijnych bądź międzynarodowych. Istnieją jednak takie produkty, które mogą służyć zarówno do celów wojskowych, jak i cywilnych. Są to tzw. produkty podwójnego zastosowania. W zależności od ich charakteru i przeznaczenia handel nimi może zostać ograniczony poprzez nakaz uzyskania zezwolenia na eksport poza granicę Unii Europejskiej lub też – przy bardziej niebezpiecznych towarach – do zaostrzenia możliwości handlu nawet między krajami Wspólnoty.
Produkty podwójnego zastosowania – definicja
Mimo iż nie zdajemy sobie z tego sprawy, w życiu codziennym mamy do czynienia z wieloma towarami, technologiami czy usługami, które w rękach specjalistów mogą stanowić broń lub jej element. Stąd też ustawodawca unijny zdecydował się na uregulowanie katalogu towarów (z pozoru) „życia codziennego”, których obrót międzynarodowy podlega kontroli. Produkty podwójnego zastosowania stanowią naprawdę rozległą grupę towarów i usług, produkowanych lub świadczonych przez podmioty z m.in. branży telekomunikacyjnej, technologicznej, chemicznej, przemysłu maszynowego, wydobywczego, paliwowego czy nawet branży spożywczej. Czym dokładnie są produkty podwójnego zastosowania? Gdzie szukać ich klasyfikacji? Jak starać się o zezwolenie na obrót nimi? O tym poniżej.
Omawiany rodzaj produktów, ich klasyfikacja oraz ich eksport zostały szczegółowo uregulowane przez Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/821 z dnia 20 maja 2021 roku ustanawiające unijny system kontroli wywozu, pośrednictwa, pomocy technicznej, tranzytu i transferu produktów podwójnego zastosowania (wersja przekształcona) (Dz.Urz.UE.L Nr 206, str. 1; dalej jako Rozporządzenie).
Zgodnie z art. 2 ust. 1 Rozporządzenia produkty podwójnego zastosowania oznaczają produkty włącznie z oprogramowaniem i technologią, które mogą być stosowane zarówno w celach cywilnych, jak i wojskowych oraz obejmują produkty, które mogą być wykorzystane do projektowania, rozwijania, produkcji lub stosowania broni jądrowej, chemicznej lub biologicznej bądź środków jej przenoszenia, w tym wszystkie produkty, które mogą być użyte zarówno w zastosowaniach niewybuchowych, jak i w jakikolwiek sposób do wspomagania wytwarzania broni jądrowej lub innych urządzeń do wybuchu jądrowego. Z powyższego wynika, iż produkty podwójnego zastosowania stanowią grupę towarów, które dla zwykłych konsumentów są rzeczami stosowanymi w życiu codziennym do prowadzenia gospodarstwa domowego, przedsiębiorstwa czy gospodarstwa rolnego. Jednakże z uwagi na ich skład oraz charakter dla osoby obeznanej w technikach i technologiach militarnych mogą stanowić broń, amunicję lub inne akcesorium do zastosowania bojowego bądź zostać wykorzystane do konstrukcji, rozwoju lub produkcji broni. Przykładami takich produktów są m.in. komputery, sprzęt telekomunikacyjny, urządzenia i oprogramowanie o funkcjach kryptograficznych, systemy nawigacji (GPS), radary, sonary, obrabiarki, tokarki, frezarki, szlifierki, rury, uszczelki, łożyska, a także niektóre substancje chemiczne używane do produkcji m.in. tworzyw sztucznych barwników czy pestycydów oraz niektóre stopy metali, jak stop tytanu czy aluminium.
Katalog produktów podwójnego zastosowania
Lista produktów podwójnego zastosowania posiada ogrom towarów, technologii i usług. Katalog ten jest na tyle obszerny, iż koniecznym było sklasyfikowanie produktów wielopoziomowo. Załącznik nr 1 do Rozporządzenia wskazuje na towary, które w każdym przypadku eksportu poza granicę UE wymagają uzyskania zezwolenia. Załącznik nr 4 z kolei stanowi listę produktów, które wymagają zezwolenia nawet w przypadku obrotu wewnątrzunijnego. Stanowi on niejako podgrupę produktów zawartych w Załączniku nr 1.
Załącznik nr 1 Rozporządzenia zawiera listę towarów, technologii i usług podwójnego zastosowania, dzieląc produkty na 10 kategorii, tj.:
- Kategoria 0 – materiały, instalacje i urządzenia jądrowe;
- Kategoria 1. – materiały specjalne i związane z nimi urządzenia;
- Kategoria 2. – przetwarzanie materiałów;
- Kategoria 3. – elektronika;
- Kategoria 4. – komputery;
- Kategoria 5. – telekomunikacja i ochrona informacji;
- Kategoria 6. – czujniki i lasery;
- Kategoria 7. – nawigacja i awionika;
- Kategoria 8. – urządzenia okrętowe;
- Kategoria 9. – kosmonautyka, aeronautyka, napęd.
Eksport produktów wskazanych powyżej poza terytorium Unii Europejskiej zawsze wymaga zezwolenia – nie ma przy tym znaczenia, czy towary te posiadają status nowych, czy używanych. Ustawodawca w Rozporządzeniu wskazał również, iż obowiązek uzyskania zezwolenia nie może być omijany przez eksport towarów niepodlegających kontroli, łącznie z instalacjami zawierającymi jeden lub więcej składników podlegających kontroli, gdy kontrolowany składnik lub składniki są zasadniczymi elementami tych towarów i możliwe jest ich wydzielenie lub zastosowanie do innych celów.
Załącznik nr 4 zawiera natomiast listę produktów, które wymagają zezwolenia już na poziomie handlu z państwami unijnymi. Handel wewnątrzunijny Rozporządzenie definiuje jako przekazanie lub przemieszczenie towaru o znaczeniu strategicznym od podmiotu w jednym państwie członkowskim do podmiotu w innym państwie członkowskim bez opuszczenia obszaru celnego Unii Europejskiej.
Załącznik nr 4 do Rozporządzenia dzieli produkty podwójnego zastosowania na dwie kategorie, tj.:
- kategoria 1. – produkty, wobec których istnieje możliwość stosowania krajowego zezwolenia generalnego na handel wewnątrzunijny:
- produkty technologii zmniejszonej wykrywalności za pomocą odbitych fal radarowych („stealth”);
- produkty objęte unijną kontrolą strategiczną;
- produkty unijnej kontroli strategicznej – kryptoanaliza;
- produkty technologii rakietowych (MTCR);
- kategoria 2. – produkty, wobec których brak jest możliwości stosowania krajowego zezwolenia generalnego dla handlu wewnątrzunijnego:
- produkty w ramach Konwencji o Zakazie Broni Chemicznej (CWC);
- produkty technologii jądrowej (NSG).
Zezwolenie na obrót produktami podwójnego zastosowania
Rozporządzenie w swej treści reguluje szereg zezwoleń dotyczących eksportu produktów podwójnego zastosowania. Najistotniejsze z nich to indywidualne zezwolenie na wywóz, globalne zezwolenie na wywóz oraz generalne unijne zezwolenie na wywóz. Zezwolenie indywidualne dotyczy jednego eksportera handlującego określonymi produktami z jednym podmiotem zagranicznym. Globalne zezwolenie odnosi się natomiast do pozwolenia na wywóz grupy towarów udzielonego jednemu eksporterowi, który może je sprzedać jednemu lub większej liczbie określonych odbiorców końcowych. Od powyżej określonych pozwoleń odróżnia się generalne unijne zezwolenie, gdyż dotyczy pozwolenia na wywóz do wszystkich państw UE wskazanych w nim towarów każdemu podmiotowi, który spełnia warunki wymienione w sekcjach A–H załącznika nr 2 Rozporządzenia. Ponadto tym, co odróżnia indywidualne i globalne zezwolenia od zezwolenia generalnego jest fakt, że w pierwszym wypadku eksporter jest obowiązany do wystąpienia z wnioskiem o wydanie zezwolenia, zaś w przypadku drugim składa on jedynie oświadczenie o korzystaniu z zezwolenia.
Wniosek o wydanie zezwolenia indywidualnego lub globalnego składa się do Ministerstwa Rozwoju i Technologii, Departamentu Obrotu Towarami Wrażliwymi i Bezpieczeństwa Technicznego. Wniosek jest zwolniony od opłat. Należy do niego załączyć:
- oświadczenie o posiadaniu koncesji (MSWiA) lub innych zezwoleń uprawniających do posiadania towaru o znaczeniu strategicznym lub prowadzenia działalności związanej z wnioskowanym obrotem, jeżeli posiadanie takich koncesji lub zezwoleń jest wymagane na podstawie przepisów innych ustaw, wraz z dokładnymi cechami identyfikacyjnymi tych dokumentów;
- projekt umowy lub umowę dotyczącą obrotu, jeśli taka umowa jest wymagana w odniesieniu do danego obrotu albo list intencyjny lub zapytanie ofertowe;
- certyfikat importowy lub oświadczenie końcowego użytkownika w przypadku wywozu lub transferu wewnątrzunijnego;
- zgodę właściwego zagranicznego organu na określone dysponowanie towarem w przypadku, gdy importer lub końcowy użytkownik zobowiązał się do jej uzyskania.
Produkty nieznajdujące się w Rozporządzeniu a klauzula catch-all
Produkty niewymienione w załączniku nr 1 do Rozporządzenia należy uznać za towary bezpieczne, niezagrażające w żaden sposób bezpieczeństwu międzynarodowemu. Jednakże ciągły rozwój technologiczny każe stwierdzić, iż w przyszłości może dojść do produkcji towarów mogących mieć zastosowanie również militarne, a których Parlament Europejski nie zdąży wprowadzić na listę produktów podwójnego zastosowania. W związku z tym ustawodawca zdecydował się wprowadzić do Rozporządzenia klauzulę catch-all, która pozwala organom celnym na dokonanie kontroli każdego produktu niewymienionego w załączniku, jeżeli zachodzi podejrzenie, że jego eksport może stanowić ryzyko dla bezpieczeństwa krajowego lub międzynarodowego pokoju. Rozporządzenie w art. 4 ust. 2 dodatkowo nałożyło na eksporterów obowiązek zgłoszenia zamiaru wywozu towarów, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie, że towar ten może mieć zastosowanie militarne.
Produkty podwójnego zastosowania – podsumowując
Każdy zdaje sobie sprawę, iż eksport towarów czy technologii wojskowych powinien podlegać szczegółowej kontroli – w końcu wymaga tego bezpieczeństwo obywateli danego kraju. Nie wszyscy jednak mają świadomość, iż wiele produktów przeznaczonych na rynek cywilny, używanych w życiu codziennym, można wykorzystać jako broń lub element sprzętu militarnego. Stąd też każdy przedsiębiorca będący producentem, eksporterem czy dystrybutorem powinien zdawać sobie sprawę, iż wywóz poza granice kraju lub UE produktów znajdujących się w wykazie omawianego Rozporządzenia wiąże się z bezwzględnym obowiązkiem uzyskania stosownego zezwolenia. Co więcej, nawet jeżeli dany produkt nie został wymieniony we wskazanym wykazie, lecz jego charakter pozwala stwierdzić, iż może zostać użyty w celach wojskowych, musi zostać zgłoszony właściwym organom.
