Zasiłek chorobowy ma pomóc pracownikowi powrócić do zdrowia. Od wskazań lekarskich zawartych na zwolnieniu, tj. „chory może chodzić” lub „chory powinien leżeć”, zależy zakres dopuszczalnych czynności w czasie zwolnienia lekarskiego. Należy jednak uważać, bowiem incydentalne wykonywanie pracy podczas choroby może pozbawić świadczeń z ZUS.
Dopuszczalne czynności w czasie zwolnienia chorobowego
Co do zasady wskazanie na zwolnieniu lekarskim „chory może chodzić” oznacza możliwość wykonywania wszelkich czynności, które nie burzą procesu powrotu do zdrowia. Nie oznacza to jednak, że dopuszczalne jest wykonywanie pracy. Wskazanie, że „chory powinien leżeć” nie oznacza bezwzględnego nakazu leżenia w łóżku, przeciwnie – pozwala to na zaspokajanie innych podstawowych potrzeb życiowych związanych z powrotem do zdrowia.
Pracownik przebywający na zwolnieniu chorobowym może wykonywać zwykłe czynności życia codziennego oraz czynności związane ze stanem zdrowia, w tym w szczególności:
udać się do lekarza,
udać się do sklepu po zakupy,
udać się na rehabilitację,
udać się na badania,
wyjść na spacer.
Pojęcie pracy na potrzeby weryfikowania zgodności wykorzystania zwolnienia lekarskiego z jego celem
Dotychczas orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego wskazywało, że każda praca zarobkowa, którą ubezpieczony wykonuje w okresie zwolnienia lekarskiego z powodu choroby, powoduje utratę prawa do zasiłku chorobowego.
Za wykonywanie pracy w okresie zwolnienia lekarskiego w świetle orzecznictwa z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych zostały uznane następujące szczególne sytuacje:
udział pracownika będącego członkiem rady nadzorczej spółki akcyjnej w posiedzeniach rady nadzorczej i wykonywanie czynności nadzorczych oraz otrzymywanie z tego tytułu wynagrodzenia;
udział adwokata w rozprawach;
odpłatne wykonywanie przez radcę prawnego czynności zawodowych;
zawarcie przez przedsiębiorcę w okresie pobierania zasiłku chorobowego umowy o pracę z nowym pracownikiem;
nieodpłatne wykonywanie przez ubezpieczonego czynności członka zarządu spółki w okresie korzystania z zasiłku chorobowego z tytułu zatrudnienia na stanowisku jej dyrektora;
wykonywanie czynności zarządu przez jednoosobowo zarządzającego spółką z o.o. prezesa zarządu;
wykonywanie czynności związanych z prowadzeniem zakładu w związku z wprowadzeniem działalności gospodarczej obejmujących nadzór nad pracownikami, obsługę klientów, wydawanie produktów lub świadczenie usług.
Praca, która stanowi podstawę do pozbawienia zasiłku chorobowego, może być wykonywana na podstawie umowy o pracę z innym podmiotem, umów cywilnoprawnych, ale także jako praca może być zakwalifikowane wykonywanie czynności związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej czy pracy w gospodarstwie rolnym.
Przy czym w przypadku przedsiębiorcy wymuszone faktem prowadzenia jednoosobowej działalności gospodarcze działania konieczne dla prawidłowego funkcjonowania firmy, których przedsiębiorca prowadzący jednoosobową działalność nie może zaniechać w okresie choroby, nie powodują utraty prawa do zasiłku.
Przykładami czynności, które wykonywane przez przedsiębiorcę w czasie pobierania zasiłku chorobowego nie powodują utraty prawa do zasiłku, są m.in.:
wystawienie faktury,
opłacanie bieżących zobowiązań,
niezbędne czynności kadrowe,
podpisanie dokumentów.
Przy czym przedsiębiorca, który prowadzi firmę jednoosobowo, będąc jednocześnie ubezpieczonym i pracodawcą, ma obowiązek powstrzymania się od wykonywania czynności zarządzania firmą pod rygorem utraty prawa do zasiłku chorobowego. Taki przedsiębiorca powinien powierzyć innej osobie czynności związane z prowadzeniem działalności.
Za wykonywanie pracy w czasie zwolnienia lekarskiego w świetle orzecznictwa z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych nie uznano:
udziału wspólnika spółki cywilnej, którego wkład nie polega na świadczeniu usług, w zysku wypracowanym przez innych wspólników;
udziału radnego w posiedzeniach zarządu miasta i uzyskiwaniu z tego tytułu diet;
udziału w akcjach ratowniczych członków ochotniczej straży pożarnej i otrzymywanie należnego z tego tytułu ekwiwalentu;
udziału w posiedzeniach rady nadzorczej spółdzielni mieszkaniowej i otrzymywanie z tego tytułu rekompensaty w formie ryczałtu;
działalności uzasadnionej potrzebą środowiskową, społeczną czy publiczną, nawet gdy ubezpieczony otrzymuje z tego tytułu wynagrodzenie w okresie orzeczonej niezdolności do pracy.
Proponowane zmiany w przepisach dotyczących zwolnień lekarskich i wykorzystywania ich niezgodnie z celem
Poza tym wskazać należy, że aktualnie przedmiotem prac ustawodawczych są zmiany związane z wykonywaniem pracy w czasie zwolnienia chorobowego. Prowadzić to ma to uściślenia, jaka aktywność zawodowa może być dopuszczalna w czasie choroby. Propozycje te zawiera projekt z 22 października 2024 roku dotyczący ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw zawarty w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów pod numerem UD114.
wykonuje pracę zarobkową lub
podejmuje aktywność niezgodną z celem tego zwolnienia, lub
przebywa w innym miejscu niż wskazane w tym zwolnieniu lub zawiadomieniu o przebywaniu pod innym adresem określonym jako adres pobytu w okresie niezdolności do pracy, chyba że udokumentuje, że nieobecność ta była uzasadniona względami zdrowotnymi lub koniecznością podjęcia czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.
Ponadto w ramach proponowanych zmian ma zostać zdefiniowana praca zarobkowa i aktywność niezgodna z celem zwolnienia od pracy, które powodują utratę prawa do zasiłku chorobowego. Praca zarobkowa ma być definiowana jako każda czynność mająca charakter zarobkowy, niezależnie od stosunku prawnego będącego podstawą jej wykonania, z wyłączeniem czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.
Za aktywność niezgodną z celem zwolnienia od pracy mają być uznane wszelkie działania utrudniające lub wydłużające proces leczenia bądź rekonwalescencję, z wyłączeniem zwykłych czynności dnia codziennego lub czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.
Proponowane jest także uregulowanie, że miejscem wskazanym w zwolnieniu lub zawiadomieniu może być adres pobytu w innym państwie, jeżeli uzasadnione to jest zaleceniami lekarza lub innymi istotnymi okolicznościami, chyba że Zakład Ubezpieczeń Społecznych ma możliwość zlecenia przeprowadzenia kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia w tym państwie na mocy przepisów odrębnych.
Nowością, jaka może zostać wprowadzona w zakresie zwolnień lekarskich, a którą zawiera projekt zmian, jest to, że w przypadku spełniania warunków do podlegania ubezpieczeniom społecznym z co najmniej dwóch tytułów do tych ubezpieczeń, niezdolność do pracy z powodu choroby dotyczy każdego z tych tytułów, chyba że wystawiający zwolnienie od pracy wskaże w orzeczeniu, że praca zarobkowa w ramach określonego tytułu może być wykonywana z uwagi na rodzaj tej pracy. Obecnie wystawienie zwolnienia lekarskiego w przypadku zbiegu tytułów do ubezpieczeń dotyczy każdego z nich bez żadnych odstępstw.
Przykład 1.
Pani Grażyna jest zatrudniona w dwóch różnych firmach na dwóch różnych stanowiskach. W jednej z nich wykonuje pracę fizyczną, w drugiej jest pracownikiem biurowym i może wykonywać swoje obowiązki zdalnie. Pani Grażyna złamała nogę i musi korzystać ze zwolnienia lekarskiego. Czy w tej sytuacji może pracować u tego pracodawcy, gdzie wykonuje pracę biurową?
Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami pani Grażyna nie może pracować w czasie zwolnienia lekarskiego u obu pracodawców. Gdyby proponowane zmiany weszły w życie, mogłaby podjąć pracę u tego pracodawcy, gdzie prace biurowe może wykonywać także zdalnie, jeśli wystawiający zwolnienie od pracy wskazałby w orzeczeniu, że praca zarobkowa w ramach określonego tytułu może być wykonywana z uwagi na rodzaj tej pracy.
Nienależne świadczenie z tytułu zwolnienia chorobowego i jego zwrot
Obecnie stwierdzenie nieprawidłowości w wykorzystaniu zwolnienia lekarskiego polegających na świadczeniu pracy przez ubezpieczonego obliguje kontrolującego do sporządzenia protokołu, w którym należy zawrzeć informacje o tym, na czym dokładnie polegało nieprawidłowe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego od pracy. Po sporządzeniu protokołu należy go przedłożyć ubezpieczonemu w celu wniesienia przez niego uwag. Następnie właściwa jednostka organizacyjna Zakładu Ubezpieczeń Społecznych rozstrzyga o tym, czy zwolnienie lekarskie od pracy wykorzystywane było niezgodnie z jego celem.
Nienależnie pobrany zasiłek chorobowy podlega zwrotowi w wysokości równej całej kwoty świadczenia obejmującej:
faktycznie wypłaconą ubezpieczonemu kwotę,
podatek od świadczenia.
Okres przedawnienia roszczeń o zwrot nienależnie pobranego zasiłku chorobowego wynosi 3 lata, począwszy od daty wypłacenia ostatniego z żądanych do zwrotu świadczeń. Takie należności ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia uprawomocnienia się decyzji ustalającej te należności. W przypadku osoby, która nienależnie pobrała świadczenie, decyzję o zwrocie nienależnie pobranych świadczeń wydaje się później niż w terminie 5 lat od ostatniego dnia okresu, za który pobrano nienależne świadczenie. Tym samym ZUS może żądać zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczenia społecznego tylko za okres 3 lat liczonych do ostatniej wypłaty (pobrania) nienależnego świadczenia. Decyzja o zwrocie może być wydana najpóźniej przed upływem 5 lat od ostatniego dnia okresu, za który pobrano je nienależnie.
Incydentalne wykonywanie pracy podczas choroby a prawo do zasiłku –podsumowanie
Podsumowując, najnowsze orzeczenia sądów powszechnych wyjątkowo dopuszczają wykonanie czynności związanych z pracą w czasie zwolnienia lekarskiego bez pozbawienia ubezpieczonego prawa do świadczenia. Niebawem sytuacja może też zmienić się, gdyby udało się wprowadzić proponowane regulacje precyzujące przesłanki pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego.
