Upadłość jest szczególnym stanem każdego przedsiębiorcy, który się w nim znajdzie. Przepisy wprowadzają wówczas ważne ograniczenia w rozporządzaniu majątkiem firmowym. Czym jest masa upadłości? Co dokładnie może robić przedsiębiorca, wobec którego ogłoszono upadłość, a czego absolutnie nie wolno mu wykonywać?
Czym jest masa upadłości?
Zgodnie z treścią art. 61-63 Ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku – Prawo upadłościowe z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego. W skład masy upadłości co do zasady wchodzi cały majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego. Nie wchodzi do masy upadłości:
- mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów Ustawy z dnia 17 listopada 1964 roku – Kodeks postępowania cywilnego;
- wynagrodzenie za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu;
- kwota uzyskana z tytułu realizacji zastawu rejestrowego lub hipoteki, jeżeli upadły pełnił funkcję administratora zastawu lub hipoteki, w części przypadającej zgodnie z umową powołującą administratora pozostałym wierzycielom;
- środki pieniężne znajdujące się na rachunku będącym przedmiotem blokady rachunku podmiotu kwalifikowanego w rozumieniu art. 119zg pkt 2 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku – Ordynacja podatkowa;
- w przypadku ogłoszenia upadłości osoby fizycznej, na której utrzymaniu nie pozostają inne osoby, do masy upadłości nie wchodzi także część dochodu upadłego, która łącznie z dochodami wyłączonymi z masy upadłości na podstawie ust. 1 odpowiada kwocie stanowiącej 150% kwoty określonej w art. 8 ust. 1 pkt 1 Ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej;
- w przypadku ogłoszenia upadłości osoby fizycznej, na której utrzymaniu pozostają inne osoby, do masy upadłości nie wchodzi także część dochodu upadłego, która łącznie z dochodami wyłączonymi z masy upadłości na podstawie ust. 1 odpowiada iloczynowi liczby osób pozostających na utrzymaniu upadłego oraz upadłego i 150% kwoty określonej w art. 8 ust. 1 pkt 2 ustawy o pomocy społecznej.
Pamiętajmy, że część dochodu upadłego, która nie wchodzi do masy upadłości, nie podlega egzekucji. Uchwała zgromadzenia wierzycieli może przy tym wyłączyć z masy upadłości inne składniki mienia upadłego.
Uprawnienia upadłego przedsiębiorcy
Dzień ogłoszenia upadłości przez sąd jest istotny z punktu widzenia uprawnień i obowiązków przedsiębiorcy. Od tej chwili traci on bowiem prawo zarządu składnikami majątkowymi wchodzącymi w skład takiej masy. Dodatkowo nie wolno mu korzystać z takich praw i rzeczy, a wszelkie podjęte przez niego czynności są z mocy prawa nieważne.
„Upadły zachowuje legitymację jedynie w sprawach, które nie dotyczą masy upadłości. Zalicza się do nich roszczenia majątkowe odnoszące się do mienia niewchodzącego do masy upadłości, roszczenia, które ze względu na swój charakter nie podlegają zaspokojeniu z masy (np. o zaniechanie wynikające z praw bezwzględnych), roszczenia dotyczące praw niezbywalnych (np. służebności osobiste, prawo dożywocia), roszczenia dotyczące majątkowych praw podmiotowych związanych ściśle z osobą dłużnika (np. prawo do firmy, w której mieści się nazwisko upadłego, autorskie prawa osobiste). Upadły zachowuje legitymację również w postępowaniach, w których poszukuje ochrony swoich praw niemajątkowych, także związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Natomiast w przypadku, gdyby upadły za naruszenie dóbr osobistych (nazwiska, firmy, praw autorskich) uzyskał zadośćuczynienie na podstawie art. 448 KC, kwota pozyskana z tego tytułu weszłaby do masy upadłości, stanowiąc majątek nabyty w toku postępowania upadłościowego, który może służyć do zaspokojenia wierzycieli”.
Przedsiębiorca w upadłości może więc swobodnie rozporządzać przedmiotami i prawami, które nie weszły do masy upadłości. W praktyce nie ma on jednak zbyt dużej swobody w tym zakresie, ponieważ większość praw o charakterze majątkowym wchodzi w skład omawianej masy. Upadły przedsiębiorca nie posiada po prostu zbyt dużego majątku, którym mógłby swobodnie dysponować.
Szczególna sytuacja dotyczy nieruchomości upadłego. Zgodnie z treścią art. 75 ust. 2 Prawa upadłościowego sędzia-komisarz określa zakres i czas korzystania przez upadłego lub osoby mu bliskie, którzy w dacie ogłoszenia upadłości zamieszkiwali w mieszkaniu znajdującym się w lokalu lub w budynku wchodzącym do masy upadłości, z tego mieszkania. Ze względu na konieczność zaspokajania potrzeb mieszkaniowych upadłego oraz członków jego najbliższej rodziny pozostawiono więc możliwość w miarę swobodnego korzystania z tego rodzaju nieruchomości. Oczywiście upadły nie będzie mógł jej sprzedać ani obciążyć, jeżeli upadłość została już ogłoszona przez sąd.
Uprawnienia upadłego przedsiębiorcy co do masy upadłości są w zasadzie niewielkie. Może on dysponować tylko tymi składnikami majątku, które znajdują się poza taką masą. W praktyce takich przedmiotów nie ma wcale albo stanowią one naprawdę niewielką część.
Czego nie wolno robić przedsiębiorcy w upadłości?
Zgodnie z treścią art. 77 Prawa upadłościowego czynności prawne upadłego dotyczące mienia wchodzącego do masy upadłości są nieważne. Taka nieważność następuje z mocy samego prawa i nie wymaga inicjowania żadnego postępowania lub wydawania jakichkolwiek dodatkowych decyzji albo orzeczeń. Jeśli upadły przedsiębiorca wbrew powyższemu zakazowi dokona czynności prawnej odnoszącej się do masy upadłości (np. sprzeda lub obciąży rzecz wchodzącą w skład tej masy), to wówczas na wniosek osoby trzeciej sędzia-komisarz może nakazać zwrot na jej rzecz z masy upadłości jej świadczenia wzajemnego, które osoba ta świadczyła w związku z dokonaniem przez nią z upadłym czynności prawnej, której nie wolno byłoby mu podjąć. Zwrot świadczenia można nakazać, jeżeli czynność prawna została podjęta po ogłoszeniu upadłości i przed obwieszczeniem w Rejestrze postanowienia o ogłoszeniu upadłości, a osoba trzecia przy zachowaniu należytej staranności nie mogła wiedzieć o ogłoszeniu upadłości. Na postanowienie sędziego-komisarza osobie tej przysługuje zażalenie.
Przykład 1.
Pan Kamil jest przedsiębiorcą, wobec którego ogłoszono upadłość. W skład masy upadłości wchodzą m.in. nieruchomości oraz maszyny, które służyły mu do wykonywania działalności gospodarczej. W związku z tym, że syn mężczyzny popadł w długi, a jego wierzyciele żądają szybkiej spłaty, upadły przedsiębiorca postanowił sprzedać jedną z maszyn, które weszły do masy upadłości. W tym celu zawarł umowę sprzedaży z wierzycielem swojego syna, uznał bowiem, że sprzedaż jednej maszyny firmowej nie będzie stanowiła problemu dla postępowania upadłościowego. O przeprowadzonej transakcji nie poinformował jednak nikogo oprócz swojego syna i jego wierzyciela. Czy zawarta umowa jest skuteczna i czy syn pana Kamila zostanie zwolniony z długu?
Nie, ponieważ maszyna weszła w skład masy upadłości, co oznacza, że pan Kamil nie ma żadnej możliwości rozporządzania takim przedmiotem. Zawarta umowa jest nieważna, stąd syn upadłego nie został zwolniony z odpowiedzialności za swój dług.
Przykład 2.
Pan Wiktor jest przedsiębiorcą, wobec którego ogłoszono oficjalnie upadłość. Sędzia-komisarz pozwolił mu na mieszkanie w dotychczas zajmowanej nieruchomości, która weszła w skład masy upadłości. Jednocześnie zaznaczył, że mężczyzna może korzystać z niej wyłącznie w celu zaspokojenia swoich potrzeb mieszkaniowych i nie może z niej czerpać żadnych zysków. Chcąc szybciej uregulować swoje zobowiązania, pan Wiktor postanowił przeprowadzić się do rodziców, a mieszkanie objęte masą upadłości sprzedać bez wiedzy sędziego-komisarza. Czy przedsiębiorca może zawrzeć umowę sprzedaży tej nieruchomości?
Nie, ponieważ nie uzyskał na to zgody. Możliwość zaspokajania potrzeb mieszkaniowych pana Wiktora z przedmiotowej nieruchomości nie oznacza powstania prawa do rozporządzania takim lokalem. Jakakolwiek umowa sprzedaży tego mieszkania będzie więc z mocy prawa nieważna.
Nawet jeśli upadły przedsiębiorca chciałby działać w dobrym celu i np. dąży do spłaty wierzytelności powstałych przed ogłoszeniem upadłości, to wszelkie podjęte przez niego czynności prawne odnoszące się do masy upadłości będą uznane za nieważne. Intencja przedsiębiorcy nie ma w tym przypadku znaczenia, podobnie zresztą jak znajomość przepisów Prawa upadłościowego. Przedsiębiorca, który podejmie nieważną czynność, nie może bronić się niewiedzą i żądać uznania zawartej umowy za ważną, nawet jeśli w jego opinii nie wywołała ona negatywnych skutków w masie upadłości i względem wierzycieli.
Pamiętajmy, że po ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników masy upadłości hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem upadłości. Po ogłoszeniu upadłości nie można również ustanowić na składnikach masy upadłości hipoteki przymusowej ani zastawu skarbowego, także dla zabezpieczenia wierzytelności powstałej po ogłoszeniu upadłości. Wyjątkiem jest sytuacja, w której wniosek o wpis hipoteki został złożony w sądzie co najmniej na 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Jakikolwiek wpis w księdze wieczystej lub rejestrze dokonany z naruszeniem powyższej reguły podlega wykreśleniu z urzędu. Podstawą wykreślenia jest postanowienie sędziego-komisarza stwierdzające niedopuszczalność wpisu.
Masa upadłości – co może, a czego nie może przedsiębiorca w upadłości? - podsumowanie
Przedsiębiorca, wobec którego ogłoszono upadłość, traci praktyczną i rzeczywistą możliwość rozporządzania majątkiem wchodzącym w skład masy upadłości. Zakazane jest wówczas obciążanie składników takiej masy oraz podejmowanie wobec nich innych czynności prawnych. Jeśli upadły naruszy taki zakaz, podjęta czynność jest uznana za nieważną z mocy samego prawa. Sędzia-komisarz ma prawo umożliwić upadłemu i jego rodzinie korzystanie z nieruchomości wchodzącej w skład masy upadłości, ale nie oznacza to możliwości jej zbycia lub obciążenia.
