W kwestii upadłości doskonale znany jest syndyk i jego rola w postępowaniu. O wiele mniej znaną instytucją, mimo że równie ważną, jest sędzia-komisarz. Nie jest on sądem upadłościowym, gdyż ten ostatni ma swoje własne kompetencje i obowiązki. Zdecydowanie należy odróżniać w procesie sąd od sędziego-komisarza. W zasadzie ten ostatni jest najistotniejszym podmiotem w całym postępowaniu, działa samodzielnie i niezależnie, decyduje o większości kwestii w sprawie oraz kontroluje postępowanie syndyka, mimo że to do sądu upadłościowego należy podejmowanie najważniejszych decyzji, takich jak ogłoszenie upadłości czy zatwierdzenie planu spłaty. Warto zatem przyjrzeć się bliżej, kim jest sędzia-komisarz i jaką pełni funkcję w procedurze upadłościowej.
Kim jest sędzia-komisarz?
Rola sędziego-komisarza jest typowa wyłącznie dla postępowań upadłościowych i restrukturyzacyjnych. W żadnym innym postępowaniu nie występuje równolegle instytucja sądu oraz oddzielnego, dodatkowego sędziego prowadzącego i nadzorującego sprawę. Na sędziego-komisarza powoływany zostaje sędzia zawodowy lub referendarz sądowy. Do jego głównych kompetencji należy przede wszystkim kierowanie tokiem postępowania, sprawowanie nadzoru nad czynnościami syndyka oraz określenie czynności, których syndykowi nie wolno wykonywać bez zgody sędziego-komisarza. Co do zasady, sędzia-komisarz jest właściwym organem do podejmowania wszystkich czynności w postępowaniu upadłościowym, z wyjątkiem tych, gdzie wyraźnie zakreślone jest, że właściwy jest wyłącznie sąd upadłościowy.
Sędzia-komisarz – ogólna właściwość
Sędzia-komisarz nie jest organem samoistnym działającym w sądzie niezależnie od sprawy upadłościowej. Zostaje on powoływany specjalnie na potrzebę danego postępowania i to dopiero po ogłoszeniu upadłości. Nie mamy z nim do czynienia na etapie postępowania w przedmiocie rozpoznania wniosku o ogłoszenie upadłości. Nie jest jednak tak, że po jego powołaniu zastępuje on sąd. Sędzia-komisarz działa obok jako odrębna instytucja. Co istotne, nie może on wchodzić w skład sądu upadłościowego orzekającego w sprawie, w której został wyznaczony.
Wskazuje się, że sędzia-komisarz jest sądem działającym jednoosobowo i samodzielnie. Nie składa on sądowi upadłościowemu żadnego rodzaju sprawozdań czy protokołów ze swoich czynności, z kolei sąd upadłościowy nie jest władny wydawać mu poleceń czy zwracać uwagi.
Najprościej rzecz ujmując, właściwość sędziego-komisarza w postępowaniu upadłościowym obejmuje wszystkie te czynności, które nie zostały określone jako wyłączna kompetencja sądu. Warto jednak wskazać, że praktyka sądowa wypracowała stanowisko, zgodnie z którym dla sędziego przeznaczone zostały również czynności zastrzeżone przez inne ustawy dla sądu. Chodzi tu między innymi o właściwość do rozpoznania wniosku wierzyciela o zwolnienie od kosztów, przywrócenie terminu czy przydzielenie pełnomocnika z urzędu. Mimo że Kodeks postępowania cywilnego wskazuje tutaj na właściwość sądu, to w postępowaniu upadłościowym zajmuje się tym sędzia-komisarz.
Zastępca sędziego-komisarza
Do pomocy sędziego-komisarza zostaje powołany zastępca. W szczególnie uzasadnionych przypadkach sąd może ustanowić nawet więcej niż jednego zastępcę. Sędzia-komisarz nie może jednak swobodnie korzystać z pomocy zastępców i np. zlecać im zadania, które leżą w zakresie jego kompetencji. Organ ten służy usprawnieniu prowadzenia postępowań upadłościowych w sytuacjach „podbramkowych”, nie zaś do pomocy sędziemu przy normalnych, codziennych jego obowiązkach. Zastępca sędziego-komisarza wykonuje czynności sędziego-komisarza jedynie w dwóch przypadkach szczegółowo określonych w ustawie:
- jeżeli ustawa tak stanowi, np. w przypadku uchylenia postanowienia sędziego-komisarza i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sprawę rozpoznaje zastępca sędziego-komisarza albo sędzia wyznaczony;
- w czasie trwania przemijającej przeszkody do wykonywania tych czynności przez sędziego-komisarza, np. w czasie choroby, urlopu, delegacji sędziego do innego sądu czy Ministerstwa Sprawiedliwości.
W czasie wykonywania zadań sędziego-komisarza do zastępcy stosuje się wszystkie przepisy dotyczące sędziego.
Szczegółowe kompetencje sędziego-komisarza
Jak zostało już wspomniane, sędzia-komisarz pełni funkcję gospodarczą postępowania upadłościowego (w etapie po ogłoszeniu upadłości). Jest on odpowiedzialny za kierowanie tokiem całego postępowania i reagowanie na wszelkie nieprzewidziane trudności w realizacji procesu. Jak wskazuje się w doktrynie, od sędziego-komisarza oczekuje się w szczególności posiadania bieżącej i pełnej wiedzy o postępowaniu upadłościowym oraz tego, by wydając swoje postanowienia, wybierał on możliwie najskuteczniejszą drogę do realizacji celu postępowania, pamiętając o wyśrodkowaniu interesów dłużnika oraz jego wierzycieli.
Wybierając najważniejsze i kondensując kompetencje sędziego-komisarza, można podzielić je na 3 grupy, a mianowicie jest to:
- kierowanie tokiem postępowania, np. zwoływanie rady wierzycieli i przewodniczenie jej posiedzeniu, uchylanie uchwały zgromadzenia wierzycieli, wstrzymywanie likwidacji masy upadłości do czasu uprawomocnienia się postanowienia o ogłoszeniu upadłości, wysłuchiwanie w razie potrzeby upadłego, syndyka, wierzyciela, członka rady wierzycieli oraz innych osób w kwestiach istotnych dla sprawy;
- sprawowanie nadzoru nad czynnościami syndyka, np. odbieranie i dokonywanie weryfikacji sprawozdań z czynności syndyka oraz sprawozdań rachunkowych, rozpoznawanie skarg na działalność syndyka, upomnienie go i – w razie konieczności – nakładanie grzywny, odwołanie lub zmiana zastępcy syndyka;
- oznaczenie czynności, których wykonanie przez syndyka jest niedopuszczalne bez jego zezwolenia lub bez zezwolenia rady wierzycieli. Uprawnienie to może zostać użyte:
- w przypadkach, gdy w okolicznościach danej sprawy konkretna decyzja w zwykłym biegu sprawy jest błaha i dla której nie jest wymagana niczyja zgoda, zyskuje bardzo istotne znaczenie dla interesów masy,
- w przypadkach, gdy z dotychczasowego biegu sprawy wynika, że syndyk nie dysponuje wystarczającym doświadczeniem lub wiedzą, aby dokonać konkretnej czynności.
Sędzia-komisarz posiada również „pozostałe” uprawnienia, jakie nadaje mu ustawa. Są to m.in. kompetencje do:
- sprawowania kontroli nad dokumentacją dotyczącą ustalenia składu masy upadłości;
- rozstrzygania wniosków o wyłączenie mienia z masy upadłości;
- uznania za bezskuteczne obciążenia majątku upadłego ograniczonymi prawami rzeczowymi;
- zatwierdzenia i prostowania listy wierzytelności;
- rozstrzygania zarzutów przeciwko planowi podziału;
- dopuszczenia do udziału w zgromadzeniu wierzycieli wierzyciela, którego wierzytelność uzależniona jest od warunku zawieszającego albo jest uprawdopodobniona.
Bieżąca kontrola postępowania – stały kontakt z syndykiem
Samo wydawanie postanowień i zarządzeń w sprawie jest niewystarczające do efektywnego przeprowadzenia upadłości, tj. skonkretyzowania listy wierzytelności, ustalenia masy upadłości, przeprowadzenia jej likwidacji, a także stworzenia i zweryfikowania planu spłaty. Tym bardziej, jeżeli do czynienia mamy z dużym przedsiębiorstwem posiadającym bogaty majątek, jak również znaczne zadłużenie i dużą ilość wierzycieli. Aby zatem sędzia mógł sprawnie prowadzić postępowanie, ustawodawca przewidział dla sędziego i syndyka możliwość „formalnego” porozumiewania się w sprawach dotyczących procedury bezpośrednio lub z użyciem środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość, tj. przez telefon, faks oraz pocztę elektroniczną. Rozwiązanie to ma na celu usprawnienie komunikacji pomiędzy wspomnianymi organami, płynnego przepływu informacji, możliwości szybkiego reagowania na pojawiające się zagrożenia dla interesów dłużnika lub wierzycieli oraz zwiększenia elastyczności organów sądowych w sprawach tego wymagających. Stały i łatwy kontakt stanowi również gwarancję spełnienia obowiązku sędziego w postaci posiadania bieżącej i pełnej wiedzy o prowadzonym postępowaniu upadłościowym.
Warto jednak podkreślić, że ten rodzaj kontaktu nie zastępuje formy pisemnej w przypadkach, gdy wymaga tego ustawa. Sędzia-komisarza w dalszym ciągu na obowiązek pisemnego sporządzania zarządzeń i postanowień w sprawie. Omawiane uprawnienie służy bardziej do wewnętrznej komunikacji między organami, np. dzięki niemu syndyk może przesyłać e-mailem sędziemu-komisarzowi skany wniosków uczestników postępowania, prawidłowo złożonych w biurze podawczym.
Zakończenie postępowania a obowiązki sędziego-komisarza
Sędzia komisarz pojawia się dopiero w drugim etapie postępowania upadłościowego. Zostaje on powołany przez sąd upadłościowy w chwili wydawania postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Do kiedy jednak sędzia może sprawować swoje uprawnienia? Okazuje się, że ustanawiany jest wyłącznie na czas trwania postępowania. Po prawomocnym ukończeniu procedury upadłościowej, tj. prawomocnym zakończeniu lub umorzeniu postępowania upadłościowego, sędzia-komisarz zostaje „odwoływany”, traci on swoje prawa i obowiązki. Z kolei do czynności, do której wykonania właściwy jest sędzia-komisarz, po dniu uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu zakończenia postępowania właściwy jest sąd upadłościowy.
Sędzia-komisarz – podsumowanie
Sędzia-komisarz powoływany jest wyłącznie na czas trwania etapu postępowania między ogłoszeniem upadłości a jego prawomocnym ukończeniem, przez zakończenie postępowania albo jego umorzenie. Powołany sędzia jest oddzielnym od sądu organem, który swoje kompetencje sprawuje jednoosobowo i samodzielnie. Sąd nie ma możliwości wpływania na decyzję sędziego, natomiast sędzia nie ma obowiązku składania żadnych sprawozdań sądowi ze swoich prac. Oprócz sprawowania kontroli nad procedurą upadłościową sędzia-komisarz posiada także pieczę nad syndykiem (realnie prowadzącym postępowanie). Jest on obowiązany do weryfikacji jego działań, składania uwag co do podejmowanych przez niego czynności, dokonywania poprawek w sporządzonej dokumentacji, a także do dyscyplinowania go i karania. Należy zatem stwierdzić, że od strony formalnej to na sędzi-komisarzu leży ciężar odpowiedzialności za postępowanie upadłościowe. Końcowo to od jego działań będzie zależało, czy postępowania przebiegnie sprawnie i efektywnie.
