Postępowanie upadłościowe nieodzownie wiąże się z likwidacją majątku dłużnika. Nic dziwnego, w końcu proces ten ma charakter zbiorowego postępowania egzekucyjnego, którego głównym celem jest zaspokojenie wierzycieli dłużnika. Masa upadłości to nic innego jak składniki majątkowe, które w danym postępowaniu zostają przeznaczone na sprzedaż, aby z uzyskanych środków móc spłacić zadłużenie upadłego. Nie jest jednak tak, że wszystko, co zostanie „znalezione” przy dłużniku, syndyk ma prawo zająć. Istnieją składniki, których nie można wciągać do masy upadłości, bądź z których egzekucja będzie częściowo ograniczona. Jak wygląda zatem procedura ustalania masy upadłości oraz co może zostać do niej włączone, a co nie może być zaliczone? O tym poniżej.
Cel postępowania upadłościowego
Jednym z głównych celów postępowania upadłościowego jest zaspokojenie wierzycieli upadłego. Aby jednak było to możliwe, konieczne jest przeprowadzenie likwidacji (upłynnienie) majątku upadłego. Składniki majątkowe podlegające likwidacji stanowią właśnie masę upadłości. Nie zawsze jednak ustalenie majątku dłużnika jest proste. Istnieje bowiem szereg procesów faktycznych oraz prawnych, które komplikują sprawę. Dłużnik może wyzbyć się wcześniej majątku, może próbować również sprzedać rzeczy nabyte już w trakcie postępowania upadłościowego. Problematyczna jest także kwestia wynagrodzenia upadłego, musi on bowiem mieć za co utrzymać siebie oraz swoją rodzinę.
Czym jest dokładnie masa upadłości?
Przepis art. 61 Prawa upadłościowego stanowi, że z chwilą ogłoszenia upadłości majątek dłużnika staje się masą upadłości. Od tej pory majątek ten służyć ma przede wszystkim wierzycielom upadłego, nie dłużnikowi.
Zasadniczo można uznać, że w skład masy upadłości wchodzi cały majątek posiadany przez upadłego. Masa ta jest zatem zespołem aktywów przynależnych upadłemu. W jej skład nie wchodzą natomiast pasywa. Dodatkowo zgodnie z ustawą w skład masy upadłości wchodzi ogół zbywalnych praw majątkowych, co z kolei oznacza, że spod likwidacji są całkowicie wyłączone prawa i roszczenia o charakterze niemajątkowym (np. prawa osobiste oraz niemajątkowe prawa rodzinne).
Masa upadłości jest jedynie zbiorem składników majątkowych, nie jest ona podmiotem praw i obowiązków. Nie posiada osobowości prawnej ani zdolności prawnej. Oznacza to, że nie może pozywać ani być pozywaną. Stroną działającą w imieniu masy upadłości jest syndyk ustanowiony przez sąd upadłościowy. Taka struktura prawna masy upadłości skutkuje tym, że w chwili ogłoszenia upadłości upadły traci sądową legitymację czynną i bierną w odniesieniu do majątku, które wchodzą w skład masy. Wszelkie powództwa wytoczone przez upadłego lub przeciw upadłemu po ogłoszeniu upadłości podlegają oddaleniu. Wyłączną legitymację sądową w takim wypadku ma syndyk.
Cezura czasowa ustalania masy upadłości
To, co wchodzi w skład masy upadłości, ustala się na chwilę wydania postanowienia w przedmiocie ogłoszenia upadłości dłużnika. Zgodnie z art. 62 Prawa upadłościowego w skład masy upadłości wchodzi majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego. Co do zasady zatem powstanie masy upadłości należy liczyć od początku dnia, tj. godziny 0:00, w którym ogłoszono upadłość. Nie ma tutaj znaczenia, o której dokładnie godzinie sąd wydał postanowienie. Dokładny czas ogłoszenia upadłości ma jedynie znaczenie techniczne, wskazanie w postanowieniu godziny jest potrzebne dla rozliczeń w systemie płatności lub rozrachunku papierów wartościowych.
Masa upadłości jako zmienny zbiór składników majątkowych
W poprzednim akapicie wskazano, że w skład masy upadłości wchodzi majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego. Wynika z powyższego, że w toku postępowania masa upadłości nie jest zbiorem stałym, może ona ulegać przemianom. Ustalenie jej składników ma miejsce w dniu ogłoszenia upadłości – cały majątek znajdujący się we własności upadłego w dniu ogłoszenia upadłości wchodzi w skład masy. Następnie zbiór ten może ulegać zmianie poprzez dodanie do niego składników nabytych przez upadłego lub odjęcie przez syndyka danych składowych w celu pokrycia kosztów koniecznych postępowania (np. wynagrodzenia syndyka).
Wskazuje się, że majątek nabyty przez upadłego w toku procesu upadłościowego wchodzi w skład masy upadłości niezależnie od podstawy takiego nabycia. W praktyce zazwyczaj są to środki pieniężne pochodzące z wynagrodzenia za pracę dłużnika, mogą to być jednak również inne zdarzenia jak np. darowizna, spadek czy zasiedzenie. Istotne przy tym jest to, że po dniu ogłoszenia upadłości upadły nie może rozporządzać swoim majątkiem, toteż nie jest on władny decydować o przyjęciu lub odrzuceniu np. darowizny bądź spadku. O tym decyduje syndyk oraz sąd (sędzia komisarz).
Co wchodzi w skład masy upadłości?
Zasadniczo do masy upadłości może wejść wszystko to, co ma charakter majątkowy i dzięki czemu można zaspokoić roszczenia wierzycieli. Mogą być to zatem nieruchomości, ruchomości, wierzytelności czy inne prawa majątkowe, takie jak udziały i akcje w spółkach kapitałowych czy wkłady w spółkach osobowych i spółdzielniach. Jeżeli może się to okazać korzystne dla wierzycieli, do masy upadłości można zaliczyć także prawa niezbywalne jak np. użytkowanie.
W skład masy upadłości nie wchodzą prawa osobiste przysługujące upadłemu jak m.in. prawo do zadośćuczynienia lub odszkodowania za szkodę. Jeżeli jednak upadły uzyskałby z ich tytułu jakieś środki (np. zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych), wówczas wejdą one do masy upadłości jako majątek nabyty w toku postępowania. Masa upadłości może zostać wzbogacona również przez inne zdarzenia, aniżeli nabycie składników majątkowych. Będzie tak np. w przypadku uznania czynności dokonanej na rzecz wierzycieli za bezskuteczną czy rezygnacji przez wierzyciela z dochodzenia wierzytelności.
Skład masy upadłości a majątek wspólny małżonków
Istotną dla osób fizycznych jest także kwestia majątku wspólnego małżonków. Do masy upadłości wchodzą składniki majątku osobistego upadłego oraz wspólnego upadłego i jego małżonka. Wyłączone są natomiast składniki majątku osobistego małżonka upadłego. Do majątku osobistego wchodzą przede wszystkim:
- przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, o ile spadkodawca lub darczyńca nie postanowił inaczej;
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb 1 z małżonków;
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko 1 osobie;
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej;
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy.
Dodatkowo w przypadku gdy małżonek upadłego prowadzi działalność gospodarczą, wyłączone mogą być również przedmioty stanowiące majątek wspólny, ale nabyte dawniej niż w ciągu 2 lat przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz służące wyłącznie małżonkowi upadłego do prowadzenia tej działalności.
Składniki majątku wyłączone z masy upadłości
W niektórych przypadkach składniki majątku, które w „normalnych” sytuacjach wchodziłyby do masy upadłości, z mocy ustawy zostają wyłączone. Zgodne z art. 63 ust. 1 Prawa upadłościowego do masy upadłości nie wchodzi:
- mienie, które jest wyłączone od egzekucji zgodnie z regułami Kodeksu postępowania cywilnego;
- wynagrodzenie za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu;
- kwota uzyskana z tytułu realizacji zastawu rejestrowego lub hipoteki, jeżeli upadły pełnił funkcję administratora zastawu lub hipoteki, w części przypadającej zgodnie z umową powołującą administratora pozostałym wierzycielom;
- środki pieniężne znajdujące się na rachunku będącym przedmiotem blokady rachunku podmiotu kwalifikowanego – rozumie się przez to czasowe uniemożliwienie dysponowania środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku podmiotu kwalifikowanego prowadzonym przez bank lub spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową i korzystanie z tych środków.
Dodatkowo w przypadku ogłoszenia upadłości osoby fizycznej, na której utrzymaniu nie pozostają inne osoby, do masy upadłości nie wchodzi część dochodu upadłego, która łącznie z dochodami wyłączonymi z masy upadłości wskazanymi wyżej odpowiada kwocie stanowiącej 150% kwoty określonej w art. 8 ust. 1 pkt 1 ustawy o pomocy społecznej, tj. 776 zł. Z kolei jednak, gdy osoba fizyczna ma na utrzymaniu inne osoby, do masy upadłości nie wchodzi część dochodu upadłego, która łącznie z dochodami wyłączonymi z masy upadłości wskazanymi wyżej odpowiada iloczynowi liczby osób pozostających na utrzymaniu upadłego oraz upadłego i 150% kwoty określonej w art. 8 ust. 1 pkt 2 ustawy o pomocy społecznej (776 zł).
Kto decyduje o składnikach majątku wchodzących do masy upadłości?
O tym, co wchodzi w skład masy upadłości, nie decyduje upadły, a sędzia-komisarz. To samo dzieje się, gdy występują wątpliwości co do tego, co wchodzi w skład masy upadłości – ostateczna decyzja należy do sędziego. Wniosek o wydanie postanowienia w powyższym przedmiocie może złożyć syndyk, upadły oraz wierzyciel. Na postanowienie sędziego-komisarza służy zażalenie. Zaskarżyć decyzję może nie tylko wnioskodawca, ale również upadły i każdy z wierzycieli.
Podsumowując, mając powyższe na uwadze, trzeba wskazać, że – co do zasady – do masy upadłości wchodzą wszystkie składniki majątkowe, jakie dłużnik posiada w chwili ogłoszenia upadłości oraz te, które uzyska w czasie trwania postępowania upadłościowego. Masa upadłości nie stanowi zatem stałego zbioru aktywów. W trakcie postępowania może ona ulegać zmianom – może się powiększać lub zmniejszać. Nie jest jednak tak, że z chwilą ogłoszenia upadłości dłużnikowi odbierany jest wszelki majątek, szczególnie jeżeli chodzi o upadłość konsumencką. W tym wypadku dłużnik, tak jak każda inna osoba, ma prawo do „godnej egzystencji”, przez co z masy majątkowej wyłączone są m.in. środki, które mają służyć do utrzymania siebie oraz osób najbliższych.
