W wielu przypadkach upadłość to jedyna możliwość przedsiębiorcy, a czasami to wręcz obowiązek. Jednocześnie nie jest to jego prawo bezwzględne. Nie zawsze, kiedy złoży on odpowiedni wniosek, sąd będzie musiał się do niego przychylić i ogłosić upadłość. Należy przy tym pamiętać, że inicjatywa upadłościowa nie jest zarezerwowana wyłącznie dla dłużnika, wniosek o upadłość może złożyć również jeden z jego wierzycieli. W takim wypadku również sąd może uznać, że ów wniosek nie zasługuje na uwzględnienie. W jakich sytuacjach zatem następuje oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości? Jakie przesłanki dotyczą dłużnika, a jakie jego wierzycieli? O tym opowiemy w niniejszym tekście.
Czym jest postępowanie upadłościowe?
Trzeba pamiętać, że postępowanie upadłościowe nie należy do instytucji mających za wszelką cenę chronić dłużnika przed jego wierzycielami. Stanowi ono swoiste grupowe postępowanie egzekucyjne. Głównym celem procedury jest likwidacja majątku dłużnika i rozdzielenie otrzymanych w ten sposób środków między wierzycieli. Sąd prowadzący postępowanie powinien zatem skupić się na ochronie interesów wierzycieli, nie dłużnika. To z kolei determinuje przesłanki odrzucenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Nie można bowiem egzekwować długu w sytuacji, gdy dłużnik nie posiada majątku, nie jest możliwe jego spieniężenie lub gdy jego składniki są w całości zabezpieczone hipotecznie. Zasada jest zatem taka, że bez majątku nie ma upadłości. Bezcelowe byłoby prowadzenie postępowania egzekucyjnego ze z góry powziętym przeświadczeniem, że nie ma z czego inkasować środków.
Obligatoryjne oddalenie wniosku
Przesłanki oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości złożonego przez dłużnika zostały skatalogowane w art. 13 Prawa upadłościowego. Wydaje się, że przepis ten ma zamkniętą strukturę i żadna inna okoliczność niż tam określona, nie może wpłynąć na oddalenie wniosku. Z drugiej jednak strony treść przepisu daje tak szerokie pole interpretacyjne dla sądu, że przedmiotowe oddalenie może zostać orzeczone naprawdę w dużej liczbie wypadków. Zgodnie z ust. 1 wspomnianego przepisu oddalenie orzeka się obligatoryjnie, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarcza jedynie na zaspokojenie tych kosztów.
Ustawodawca zdecydował się na uregulowanie powyższej instytucji z racji tego, że ogłoszenie upadłości nie służy zakończeniu działalności nierentownego przedsiębiorstwa i wykreślenia go z właściwego rejestru. Jego celem jest spłata zadłużenia, jakie ciąży na dłużniku. Postępowanie upadłościowe ma służyć jak najpełniejszemu zaspokojeniu wierzycieli. Jeżeli zatem majątek dłużnika nie jest wystarczający nawet na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarczy wyłącznie na takie koszty, sąd ma obowiązek oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości. Podkreślenia wymaga, że sąd upadłościowy ma przede wszystkim obowiązek dbać o ochronę interesów wierzycieli, nie dłużników. Jeżeli zatem majątek dłużnika wystarczy co najwyżej na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego, to postępowanie to nie będzie w żadnym stopniu służyło interesom wierzycieli. W takiej sytuacji można by stwierdzić, że byłoby bezcelowe i zbędne.
Oddalenie fakultatywne
Oprócz powyżej opisanych okoliczności, w których sąd ma obowiązek oddalić wniosek, ust. 2 art. 13 Prawa upadłościowego przewiduje przesłanki oddalenia fakultatywnego, które zależy już od swobodnej decyzji sądu. Wniosek o ogłoszenie upadłości może zostać oddalony w razie stwierdzenia, że majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. Jest to podyktowane tym, że również w postępowaniu upadłościowym wierzyciele zabezpieczeni rzeczowo zaspokajani są z przedmiotów obciążonych w pierwszej kolejności. Dla tzw. wierzycieli hipotecznych postępowanie upadłościowe jest nieistotne, gdyż dzięki przedmiotowemu zabezpieczeniu ich wierzytelność zawsze będzie ściągalna. Z kolei dla wierzycieli niezabezpieczonych na majątku dłużnika postępowanie upadłościowe nie miałoby większego sensu.
Jednocześnie możliwe jest uprawdopodobnienie bezskuteczności przedmiotowych obciążeń. W takim wypadku procedura upadłościowa będzie kontynuowana, a majątek dłużnika zostanie zlikwidowany i rozdysponowany wśród jego wierzycieli. Będzie tak w przypadku gdy:
- obciążenia majątku dłużnika są bezskuteczne według przepisów ustawy,
- obciążenia zostały dokonane w celu pokrzywdzenia wierzycieli,
- dłużnik dokonał innych czynności prawnych bezskutecznych według przepisów ustawy, którymi wyzbył się majątku wystarczającego na zaspokojenie kosztów postępowania, a okoliczności sprawy wskazują, że zastosowanie przepisów o bezskuteczności i zaskarżaniu czynności upadłego doprowadzi do uzyskania majątku o wartości przekraczającej przewidywaną wysokość kosztów.
Co wchodzi w skład masy dłużnika?
Aby móc zdecydować, czy dłużnik realnie nie posiada majątku potrzebnego do przeprowadzenia procedury upadłościowej, warto wskazać, co taki majątek stanowi. Do masy upadłości wchodzą środki zdeponowane na rachunkach bankowych dłużnika, gotówka, ruchomości i nieruchomości, prawa autorskie, a także wierzytelności. Ten ostatni składnik jest o tyle istotny, że często dłużnicy uważają, że środki nieodzyskane od swoich dłużników nie stanowią składników majątku, gdyż „fizycznie” ich nie posiadają. Nie ma zaś powodów, aby sądzić, że rzeczy są pewniejszym źródłem pozyskania środków na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego niż wierzytelności i inne prawa majątkowe. Brak płynnej gotówki nie jest jednoznaczny z brakiem środków na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego (por. Sąd Najwyższy w wyroku z 3 lutego 1933 roku, II CR 14/33).
Ubóstwo masy upadłości a obowiązek złożenia wniosku
Należy wskazać, że adresatem przepisu art. 13 Prawa upadłościowego jest wyłącznie sąd upadłościowy. Oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości nie może zostać orzeczone na wniosek. Podjęcie tej decyzji zawsze pozostaje w gestii sądu. Oznacza to, że dłużnik nie może powoływać się na przesłankę ubóstwa masy upadłości w sytuacji, kiedy jego obowiązkiem jest złożenie wniosku o upadłość. Nawet jeżeli oczywiste jest, że dłużnik nie ma żadnego majątku, to w dalszym ciągu obowiązek do złożenia wniosku istnieje. Potwierdza to wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 21 grudnia 2010 roku (sygn. akt: I FSK 36/10), w którym sąd wskazał, że „w myśl art. 13 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. Jednak podkreślić z całą mocą należy, że wymieniona przesłanka braku majątku na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego podlega ocenie sądu upadłościowego w toku postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości i to sąd upadłościowy czyni stosowne ustalenia w tym zakresie. Nie jest więc w żaden sposób uprawnione antycypowanie niejako rozstrzygnięcia sądu upadłościowego przez dłużnika poprzez powoływanie się na okoliczność, która mogłaby dopiero być przedmiotem postępowania przed sądem upadłościowym, wszczętym na skutek złożenia wniosku”.
Przypomnijmy, że na mocy art. 21 ust. 1 Prawa upadłościowego dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie 30 dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Z kolei podstawa do ogłoszenia upadłości ma miejsce wówczas, gdy dłużnik stał się niewypłacalny. Niewypłacalność stanowi stan, w którym przedsiębiorca utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza 3 miesiące. Oznacza to zatem, że nawet jeżeli dłużnik nie posiada żadnego majątku lub jego majątek jest zabezpieczony hipotecznie, to jeżeli stał się niewypłacalny, ma on obowiązek złożyć wniosek o upadłość.
Oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości złożonego przez wierzyciela
Sąd ma również prawo do oddalenia wniosku złożonego przez wierzyciela w przypadku gdy dłużnik wykaże, że wierzytelność ma w całości charakter sporny, a spór zaistniał między stronami przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Wynika to z faktu, że postępowanie o ogłoszenie upadłości nie jest postępowaniem, którego celem byłoby rozstrzyganie sporów pomiędzy stronami co do istnienia wierzytelności. Sporność w rozumieniu Prawa upadłościowego nie oznacza wyłącznie powództwa o ustalenie nieistnienia wierzytelności. Dla ustalenia owej sporności wystarczy stanowisko dłużnika, zgodnie z którym kwestionuje on obowiązek zapłaty lub wymagalność roszczenia. Ważne jest jednak, aby dłużnik udowodnił, że spór między stronami zaistniał jeszcze przed złożeniem przez wierzyciela wniosku o ogłoszenie upadłości.
Należy jednak wskazać, że sądy upadłościowe inaczej podchodzą do sytuacji, gdy przedstawiany przez wierzyciela obowiązek zapłaty zostaje stwierdzony tytułem wykonawczym. Chodzi tu głównie o roszczenia objęte sądowym tytułem egzekucyjnym lub aktem notarialnym. Sąd upadłościowy nie może badać tego, czy zachodzą przesłanki do pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności, niezależnie od zasadności argumentów podniesionych przez dłużnika, wskutek czego co do zasady sąd nie może dać wiary stanowisku dłużnika i tym samym oddalić wniosku o ogłoszenie upadłości. Warto w tym miejscu wskazać wyrok Sądu Najwyższego z 24 lipca 2008 roku (sygn. akt: IV CSK 95/08), w którym sąd stwierdził, że „akt notarialny zaopatrzony w klauzulę wykonalności korzysta ze skutków prawomocności przewidzianych w art. 365 § 1 KPC. Do czasu prawomocnego pozbawienia aktu notarialnego wykonalności wiąże on więc nie tylko strony i sąd, który nadał klauzulę wykonalności, ale także inne sądy i organy administracji państwowej, w tym sądy upadłościowe. Jeżeli jednak przed złożeniem przez wierzyciela wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnik wniósł powództwo przeciwegzekucyjne, w którym kwestionuje istnienie obowiązku zapłaty w całości, wówczas takie roszczenie wierzyciela należy uznać za sporne i z tego powodu wykluczające ogłoszenie upadłości”.
Podsumowując, mimo że w określonych sytuacjach ogłoszenie upadłości stanowi obowiązek przedsiębiorcy, to nie zawsze sąd musi taki wniosek uznać za zasadny. Dzieje się tak, gdy sąd dojdzie do przekonania, że majątek dłużnika jest niewystarczalny, aby zaspokoić koszty postępowania lub wystarczy jedynie na zaspokojenie tych kosztów. Oddalenie wniosku może mieć również miejsce, gdy ujawnione zostanie, że majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały majątek nie wystarczy już na zaspokojenie kosztów postępowania. Należy bowiem pamiętać, że postępowanie upadłościowe nie zostało uregulowane po to, aby dłużnicy mogli unikać spłaty wierzytelności poprzez umorzenie ich długów, lecz w celu przeprowadzenia zbiorowego postępowania egzekucyjnego, w którym interesy wierzycieli zostaną zaspokojone.
