Wyznaczenie kręgu podmiotów posiadających legitymację do wszczęcia postępowania upadłościowego wobec osoby fizycznej jest proste – może tego dokonać sam dłużnik lub jeden z jego wierzycieli osobistych. Sytuacja komplikuje się, kiedy do czynienia mamy z bardziej złożonym podmiotem, jakim jest spółka prawa handlowego czy przedsiębiorstwo państwowe. Częstym problemem jest także wyznaczenie osoby uprawnionej do złożenia wniosku wobec podmiotu znajdującego się w likwidacji. Poniżej określimy zatem, kto dokładnie może złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości w sytuacjach przewidzianych przez Prawo upadłościowe.
Czym jest postępowanie upadłościowe?
Postępowanie upadłościowe pełni rolę zbiorowego postępowania egzekucyjnego. Zamiast wielu postępowań indywidualnych sąd upadłościowy – przy pomocy syndyka – przeprowadza proces ustalenia wierzycieli, określenia wierzytelności, spieniężenia majątku dłużnika i zaspokojenia w równym stopniu uprawnionych. Postępowanie to ma charakter postępowania wnioskowego, czyli może być wszczęte wyłącznie na wniosek podmiotów określonych w ustawie Prawo upadłościowe. Postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości dłużnika sąd nie może wszcząć z urzędu. Ogłoszenie upadłości niesie za sobą wiele negatywnych i pozytywnych konsekwencji zarówno dla dłużnika, jak i wierzycieli. Stąd też obie strony niespełnionego stosunku zobowiązaniowego powinny wiedzieć, kto może wnieść do sądu wniosek o ogłoszenie upadłości.
Podmiot mogący złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości
Generalna zasada określona w art. 20 ust. 1 Prawa upadłościowego wskazuje, że wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić dłużnik lub każdy z jego wierzycieli osobistych. W praktyce najczęściej dokonuje tego dłużnik. Wynika to nie tylko z faktu, że postępowanie upadłościowe może pomóc mu w umorzeniu jego zobowiązań, ale również dlatego, że przepisy prawa w określonych sytuacjach zobowiązują go do tego – dłużnik ma 30 dni, „od momentu obiektywnego wystąpienia stanu niewypłacalności”, na złożenie wniosku o upadłość. Jeżeli niewypłacalna jest osoba fizyczna, dłużnik w swoim imieniu może zgłosić żądanie ogłoszenia upadłości. Jeżeli nie posiada zdolności procesowej, może to uczynić jego przedstawiciel ustawowy. Jeżeli natomiast dłużnikiem jest osoba prawna, z wnioskiem o ogłoszenie upadłości wychodzą organy uprawnione do reprezentowania dłużnika (np. w imieniu spółki z o.o. takim organem jest zarząd).
Drugą grupą podmiotów uprawnionych do orzeczenia upadłości dłużnika są jego wierzyciele osobiści. Nie ma tutaj znaczenia, jak wysoka wierzytelność im przysługuje czy z jakiego stosunku prawnego ona wynika – wniosek mogą zgłosić zarówno wierzyciele prywatni, jak i publiczni. Co więcej, dla ogłoszenia wierzytelności nie jest istotne to, czy wierzytelność jest związana z prowadzoną działalnością gospodarczą, czy też nie, czy jest już wymagalna oraz czy jest to wierzytelność pieniężna, czy niepieniężna. Mimo że chodzi o wierzytelność osobistą, to może być ona zabezpieczona rzeczowo. W każdym z tych wypadków wierzyciel ma prawo złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika.
Z kolei nie uprawnia do żądania ogłoszenia upadłości posiadanie przez wierzyciela tzw. wierzytelności przyszłej mimo istnienia stosunku podstawowego, z którego wierzytelność ta może powstać. Wierzytelnością przyszłą będzie m.in. prawo współdłużnika lub poręczyciela, jeżeli dłużnik główny nie spełni świadczenia, do jakiego jest zobowiązany. Wierzytelnością przyszłą jest również zobowiązanie o charakterze alimentacyjnym w odniesieniu do świadczeń, które dopiero mają być wykonane w przyszłości.
Pozostałe podmioty, które mogą zgłosić wniosek
W ust. 2 art. 20 Prawa upadłościowego ustawodawca uregulował również szczegółowy katalog osób, które jedynie w stosunku do określonych podmiotów mogą wyjść z żądaniem ogłoszenia upadłości. Są to:
- w stosunku do spółki jawnej, spółki partnerskiej, spółki komandytowej oraz spółki komandytowo-akcyjnej – każdy ze wspólników odpowiadających bez ograniczenia za zobowiązania spółki;
- w stosunku do osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej – każdy, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami;
- w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego – prócz osób wskazanych w pkt 2 również organ założycielski;
- w stosunku do jednoosobowej spółki Skarbu Państwa – prócz osób wskazanych w pkt 2 także pełnomocnik rządu, państwowa osoba prawna, organ lub inna jednostka uprawniona do wykonywania praw z akcji lub udziałów należących do Skarbu Państwa;
- w stosunku do osoby prawnej, spółki jawnej, spółki partnerskiej oraz spółki komandytowej i komandytowo-akcyjnej, będących w stanie likwidacji – każdy z likwidatorów;
- w stosunku do osoby prawnej wpisanej do Krajowego Rejestru Sądowego – kurator sądowy;
- w stosunku do dłużnika, któremu została udzielona pomoc publiczna o wartości przekraczającej 100 000 euro – organ udzielający pomocy;
- w stosunku do dłużnika, wobec którego prowadzona jest egzekucja przez zarząd przymusowy albo przez sprzedaż przedsiębiorstwa, na podstawie kpc – zarządca ustanowiony w tym postępowaniu.
Dodatkowo, zgodnie z przepisami:
- art. 7 Prawa upadłościowego w przypadku śmierci dłużnika wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć wierzyciel, zarządca sukcesyjny, a także spadkobierca oraz małżonek i każde z dzieci lub rodziców zmarłego, chociażby nie dziedziczyli po nim spadku;
- art. 426 ust. 2 Prawa upadłościowego wniosek o ogłoszenie upadłości banku może zgłosić wyłącznie Komisja Nadzoru Finansowego albo Bankowy Fundusz Gwarancyjny;
- art. 471 ust. 1 Prawa upadłościowego wniosek o ogłoszenie upadłości zakładu ubezpieczeń lub zakładu reasekuracji może zgłosić tylko dłużnik lub Komisja Nadzoru Finansowego.
Złożenie wniosku upadłościowego w spółkach osobowych
W przypadku spółek osobowych wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić każdy ze wspólników odpowiadających bez ograniczenia za zobowiązania spółki. W związku z tym uprawnienia takiego nie posiadają:
- wspólnicy odpowiadający całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki, którzy na mocy umowy spółki zostali pozbawieni prawa do jej reprezentacji;
- wspólnicy odpowiadający całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki, którzy zostali pozbawieni prawa do reprezentacji spółki na mocy prawomocnego orzeczenia sądu;
- osoby, które na podstawie umowy lub innej czynności prawnej weszły w niektóre prawa i obowiązki wspólnika odpowiadającego całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki (możliwość istnieje wyłącznie w przypadku sukcesji uniwersalnej – całościowej).
Dodatkowo w przypadku spółki partnerskiej, jeżeli w jej strukturach działa zarząd, prawo do złożenia wniosku przysługuje każdemu z członków zarządu.
Złożenie wniosku upadłościowego w osobach prawnych i quasi-osobach prawnych
Dla osób prawnych (w szczególności spółek handlowych) oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, wnioski mogą zgłaszać te osoby, które na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu mają prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do ich reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami. Oznacza to, że w każdym wypadku przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości w imieniu danej osoby prawnej należy sprawdzić przepisy regulujące powstanie i działanie danego podmiotu, a także umowy lub statutu, na mocy których zostały powołane. Niewłaściwa reprezentacja będzie prowadziła do oddalenia omawianego wniosku.
Podmioty w likwidacji
Wyżej omówione spółki osobowe oraz osoby prawne (również spółki kapitałowe) i quasi-osoby prawne w sytuacji zakończenia swojej działalności – zasadniczo – muszą przeprowadzić proces likwidacyjny. Do jego realizacji powoływani są likwidatorzy, tj. osoby uprawnione do podejmowania wszelkich czynności mających na celu prowadzenie aktualnej działalności podmiotu oraz doprowadzenie do zakończenia przez niego wszelkich rozpoczętych spraw (spełnienie świadczeń).
Jeżeli jednak w trakcie procedury likwidacyjnej okaże się, że majątek podmiotu likwidowanego jest niewystarczający na zaspokojenie jego wierzytelności lub zabezpieczenie wierzycieli, likwidatorzy mają ustawowy obowiązek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości likwidowanego. Postępowanie może zainicjować każdy z likwidatorów.
Złożenie wniosku przez kuratora osoby prawnej
Omawiany przepis pozwala również, aby w stosunku do podmiotów wpisanych do Krajowego Rejestru Sądowego wniosek – na podstawie art. 42 Kodeksu cywilnego – został złożony przez kuratora ustanowionego przez sąd. Zgodnie z § 1 tego przepisu, jeżeli osoba prawna nie może być reprezentowana lub prowadzić swoich spraw ze względu na brak organu albo brak w składzie organu uprawnionego do jej reprezentowania, sąd ustanawia dla niej kuratora. Kurator – analogicznie do likwidatorów – ma obowiązek złożyć wniosek, jeżeli w trakcie prowadzenia spraw podmiotu uzna, iż jest on niewypłacalny.
Złożenie wniosku upadłościowego w przedsiębiorstwach państwowych
Przepis art. 20 ust. 2 Prawa upadłościowego wskazuje, że w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć także organ założycielski. Oznacza to, że wniosek może złożyć organ reprezentujący przedsiębiorstwo na zewnątrz, jak również organ założycielski. Co do organu reprezentującego, to zgodnie z art. 32 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych takim podmiotem jest dyrektor przedsiębiorstwa państwowego. To on w imieniu jednostki powinien złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości. W kwestii organów założycielskich trudno jest wskazać dokładnie jeden taki organ. Tym niemniej warto przytoczyć art. 7 powyższej ustawy, zgodnie z którym przedsiębiorstwa państwowe tworzą: naczelne oraz centralne organy administracji państwowej, a także Narodowy Bank Polski i banki państwowe, zwane w ustawie „organami założycielskimi”.
W przypadku jednoosobowej spółki Skarbu Państwa wniosek o ogłoszenie upadłości może być złożony także przez pełnomocnika rządu, państwową osobę prawną, organ lub inną jednostkę uprawnioną do wykonywania praw z akcji lub udziałów należących do Skarbu Państwa.
Uprawnienia pełnomocnika i prokurenta
Warto rozważyć również sytuacje, kiedy dłużnik posiada prawidłowo ustanowionego pełnomocnika lub prokurenta. Czy owe podmioty są władne ogłosić upadłość i niejako zakończyć działalność swojego mocodawcy?
Nie ma najmniejszych przeszkód, aby złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości przez pełnomocnika. Jest to zresztą przeważający sposób składania wniosków – pisma te najczęściej przechodzą przez kancelarie prawnicze specjalizujące się w prawie upadłościowym. Pełnomocnik powinien być należycie umocowany, a samo pełnomocnictwo – szczegółowe i jednoznacznie wskazujące, iż mocodawca dąży do ogłoszenia pełnomocnictwa.
W kwestii prokurenta nie jest to już takie oczywiste, bowiem prokura jest rodzajem pełnomocnictwa ogólnego ustanawianego w celu prowadzenia spraw spółki. Przyjmuje się jednak, że jeżeli prokurent jest uprawniony do reprezentowania spraw spółki na zewnątrz i dodatkowo żaden z przepisów prawa cywilnego i handlowego nie wyłącza takiej jego kompetencji, uznać należy, że jest on władny złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości.
Wniosek o ogłoszenie upadłości – podsumowanie
Do rozpoczęcia postępowania upadłościowego potrzebny jest właściwy wniosek. Sąd nie jest bowiem władny wszcząć procedury z urzędu. Aby jednak wniosek ten przyjęto, musi on zostać podpisany przez osobę do tego upoważnioną. Co do zasady ogłoszenia upadłości mogą żądać dłużnik oraz każdy z jego wierzycieli osobistych (w tym wierzyciele zabezpieczeni rzeczowo, jeżeli wierzytelność ma charakter osobistej). Istnieje jednak szereg podmiotów, których struktura czy waga gospodarcza sprawiają, że wskazanie osoby uprawnionej do złożenia wniosku nie jest takie proste. Dlatego też przed podjęciem decyzji o zainicjowaniu procedury upadłościowej warto dokładnie sprawdzić, czy jest się w posiadaniu legitymacji procesowej. W innym wypadku wniosek może zostać przez sąd oddalony.
