Zarówno w przypadku nieważności, jak i w razie bezskuteczności czynności prawnej, nie wywołuje ona skutków, jakie w założeniu miała wywoływać. Na czym zatem polega różnica pomiędzy nieważnością a bezskutecznością? Kiedy zatem występuje nieważność i bezskuteczność umowy? Dowiesz się z poniższego artykułu!
Kiedy czynność prawna jest nieważna?
Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, że na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.
-
czynność prawna została dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych;
-
osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego;
-
zawarto umowę lub dokonano innej czynności prawnej bez zachowania formy zastrzeżonej pod rygorem nieważności;
-
jednostronna czynność prawna została dokonana w cudzym imieniu bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu.
Na czym polega nieważność?
Nieważność polega na tym, że czynność dotknięta takim rygorem uznawana jest za niewywołującą żadnych skutków od początku, kiedy została podjęta. Na przykład zawarcie umowy uznaje się za nieważne bez konieczności podejmowania żadnych dodatkowych czynności – z mocy samego prawa. Nie jest zatem niezbędne stwierdzenie przez sąd nieważności, by dana czynność przestała wywoływać skutki.
Powyższe potwierdzone zostało niejednokrotnie przez orzecznictwo, które podkreśla m.in., że: „[…] nieważność jest najostrzejszą sankcją wadliwej czynności prawnej, […] istotnie jest to skutek, który występuje z mocy prawa, a więc bez potrzeby zajścia jakichkolwiek dalszych zdarzeń, co oznacza, że nie trzeba tej czynności obalać, jak również, że niepotrzebne jest ani składanie oświadczeń woli przez strony ani wydawanie przez Sąd konstytutywnego orzeczenia Sądu. Dopuszczalne jest natomiast żądanie ustalenia nieważności w drodze odpowiedniego powództwa (art. 189 kpc w zw. z art. 58 § 1 kc). Wówczas orzeczenie Sądu ma charakter deklaratoryjny. Skoro nieważna czynność prawna nie wywołuje wobec nikogo zamierzonych skutków prawnych, to też każdy może się powołać na fakt nieważności” – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 30 stycznia 2009 roku (II FSK 1544/07).
Warto podkreślić, że: „Bezwzględna nieważność czynności prawnej jest jedną z form jej wadliwości, która następuje z mocy prawa i z chwilą z jej podjęcia. Przewidziana w art. 58 kc nieważność ma ogólny charakter i odnosi się do wszystkich czynności prawnych. Sankcja nieważności, jako najdalej idąca, pochłania inne sankcje, nie dochodzi do zbiegu norm. Poza nią czynność prawna może być dotknięta sankcją nieważności (wzruszalności) względnej (np. art. 84 kc), bezskuteczności zawieszonej (np. art. 103 kc) oraz bezskuteczności względnej (art. 59, art. 527, art. 1024 kc). Sankcja nieważności bezwzględnej niejako wyprzedza i zarazem konsumuje sankcję względnej bezskuteczności, przewidzianą w art. 527 § 1 kc i 59 kc. Jednak do uznania czynności prawnej za nieważną niezbędne jest wykazanie dalszych okoliczności świadczących o sprzeczności umowy z zasadami współżycia społecznego, leżących poza zakresem działania art. 527 kc i 59 kc” – postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 6 czerwca 2019 roku (II CSK 619/18).
Kiedy czynność prawna jest bezskuteczna?
Jednym z przypadków, gdy zastosowanie znajdzie sankcja bezskuteczności, jest przypadek, gdy została zawarta umowa, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej. W takim wypadku osoba trzecia pokrzywdzona taką czynnością może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.
Innymi przykładami zastosowania sankcji bezskuteczności są:
-
roszczenie o uznanie umowy dożywocia za bezskuteczną;
-
roszczenie pokrzywdzonych wierzycieli wobec spadkobiercy, który odrzucił spadek;
-
roszczenie pozostałych spadkobierców w przypadku rozporządzenia przez innego spadkobiercę spadkiem bez ich zgody.
Zdaniem orzecznictwa: „[…] konstrukcja bezskuteczności względnej czynności prawnej polega na tym, że chroni ona osobę, której zaspokojenie słusznych roszczeń zostało wyłączone przez dokonanie czynności prawnej […]. Czynność taka jest więc ważna bo bezskuteczność jest sankcją nie tyle z tytułu nieprawidłowości tkwiącej w samej czynności prawnej, co jest istotą nieważności bezwzględnej, lecz z tytułu intencji osób, które daną czynność podjęły. O uznaniu czynności za bezskuteczną przesądzają warunki i okoliczności, w jakich dana czynność została podjęta, a nie nieprawidłowości tkwiące w niej samej. Jest to więc sankcja z tego powodu, że czynność prawną zawarto w określonej sytuacji, a nie z tego powodu jak jest przez sankcji nieważności, że dokonana ona była wadliwie i nie spełniała warunków (przesłanek) prawidłowości” – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 30 stycznia 2009 roku (II FSK 1544/07).
