Nieważność postępowania cywilnego stanowi remedium na wadliwie prowadzone postępowanie cywilne. Jeżeli w jego trakcie dojdzie do poważnych błędów czy uchybień, postępowanie takie należy uznać za nieważne, a wszystkie czynności sąd będzie musiał przeprowadzić od nowa. Co należy wiedzieć o instytucji nieważności postępowania? Kiedy i w jaki sposób może ona znaleźć zastosowanie? W jaki sposób sąd bada, czy postępowanie należy uznać za nieważne oraz jakie skutki niesie stwierdzenie, że doszło do nieważności postępowania? Dowiedz się z artykułu!
Nieważność postępowania cywilnego – przyczyny
Nieważność postępowania zachodzi:
1)jeżeli droga sądowa była niedopuszczalna;
2)jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego, albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany;
3)jeżeli o to samo roszczenie między tymi samymi stronami toczy się sprawa wcześniej wszczęta albo jeżeli sprawa taka została już prawomocnie osądzona;
4)jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy;
5)jeżeli strona została pozbawiona możności obrony swych praw;
6)jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu.
Poza powyższymi przesłankami Kodeks postępowania cywilnego wymienia jeszcze dwie – brak jurysdykcji krajowej i immunitet sądowy.
Pozbawienie strony możliwości obrony swych praw
Jedną z najbardziej kluczowych przesłanek stwierdzenia nieważności, z punktu widzenia zapewnienia konstytucyjnego prawa do sądu, jest pozbawienie strony możności obrony swoich praw.
Utrwalone orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 20 listopada 2015 roku, I CSK 888/14, omawiając tę przesłankę wskazuje, że:
„Nieważność postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony swych praw zachodzi tylko wtedy, gdy strona na skutek naruszenia określonych przepisów postępowania przez sąd lub przeciwnika w sporze nie mogła brać udziału w istotnej części postępowania. Do stwierdzenia nieważności postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony nie wystarcza zatem samo ustalenie, że doszło do naruszenia określonych przepisów dotyczących udziału strony w postępowaniu, ale konieczne jest jeszcze wykazanie, że wskutek tego naruszenia strona nie mogła brać udziału w istotnej części postępowania”.
-
nieobecność profesjonalnego pełnomocnika strony na jedynej rozprawie apelacyjnej ze względu na fakt, że nie został on prawidłowo zawiadomiony o jej terminie;
-
przeprowadzenie przez sąd rozprawy bezpośrednio poprzedzającej wydanie wyroku, w sytuacji, gdy strona złożyła uzasadniony wniosek o jej odroczenie.
Nieważność jako podstawa do apelacji
Sąd bierze pod uwagę nieważność postępowania z urzędu. Jeżeli zatem w apelacji nie podniesiemy zarzutu nieważności, a sąd dostrzeże przesłanki do jej stwierdzenia, wówczas ma obowiązek uwzględnić ten fakt w orzeczeniu końcowym.
Nieważność jako przesłanka wznowienia postępowania
Zgodnie z art. 401 Kodeksu postępowania cywilnego, można żądać wznowienia postępowania z powodu nieważności:
-
jeżeli w składzie sądu uczestniczyła osoba nieuprawniona albo jeżeli orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy, a strona przed uprawomocnieniem się wyroku nie mogła domagać się wyłączenia;
-
jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej albo nie była należycie reprezentowana, bądź jeżeli wskutek naruszenia przepisów prawa była pozbawiona możności działania; nie można jednak żądać wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się wyroku niemożność działania ustała lub brak reprezentacji był podniesiony w drodze zarzutu albo strona potwierdziła dokonane czynności procesowe.
Nieważność jako przesłanka przedsądu w postępowaniu kasacyjnym
Zgodnie ze stanowiskiem doktryny, w postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy ma obowiązek brać pod uwagę z urzędu nieważność postępowania, która wystąpiła zarówno w postępowaniu przed sądem drugiej, jak i pierwszej instancji (np. wyrok SN z 21 listopada 1997 roku, I CKN 825/97).
