Notariusz to jeden z najbardziej cenionych zawodów zaufania publicznego. Wynika to z faktu, że notariat z zasady ma obowiązek czuwać nad legalnością i bezpieczeństwem obrotu prawnego. Dokumenty sporządzane przez notariuszy mają moc dokumentów urzędowych, a co za tym idzie, wywołują istotne skutki prawne dla podmiotów tych czynności, jak również dla osób trzecich. Nic więc dziwnego, że od przedstawicieli tego zawodu wymaga się pełnego profesjonalizmu i całkowitej zgodności z prawem wykonywanych czynności. Stąd też odpowiedzialność notariuszy jest bardzo szeroka – ponoszą ją na gruncie prawa cywilnego, karnego oraz dyscyplinarnego. Co więcej, każdy z notariuszy ma obowiązek posiadania ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej.
Odpowiedzialność notariuszy na gruncie prawa cywilnego oraz dyscyplinarnego reguluje Ustawa Prawo o notariacie (dalej jako Prawo o notariacie). Zgodnie z powyższym aktem, przy dokonywaniu czynności notarialnych notariusz jest obowiązany czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność ta może powodować skutki prawne. Za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności notarialnych ponosi odpowiedzialność, z uwzględnieniem szczególnej staranności, do jakiej jest obowiązany przy wykonywaniu tych czynności. Z kolei odpowiedzialność karna wynika z art. 231 ustawy Kodeks karny (dalej jako kk). Zgodnie z tym przepisem notariusz jest funkcjonariuszem publicznym, który odpowiada za przekroczenie swoich uprawnień lub za niedopełnianie obowiązków, w wyniku których działa na szkodę interesu prywatnego lub publicznego. Na czym dokładnie polega każda ze wspomnianych odpowiedzialności? Jakie kary grożą notariuszowi za działanie niezgodne z prawem? Na te pytania odpowiemy w niniejszym artykule.
Obowiązek ubezpieczenia OC
Na mocy art. 19a Prawa o notariacie, każdy notariusz podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności notarialnych. Obowiązek ten jest wynikiem przymusu notarialnego, jakim podlega wiele czynności prawnych, którym różne ustawy nakazują nadać formę aktu notarialnego. Czynności te, jak np. obrót nieruchomościami, mają doniosłe skutki finansowe dla stron umów sporządzanych i podpisywanych przez notariusza. Dlatego też, w razie wyrządzenia szkody, notariusz musi być w stanie ponieść konsekwencje finansowe swoich czynów. Oczywiście omawiana odpowiedzialność rozciąga się na wszystkie czynności dokonywane przez notariusza, również na te, od których prawo nie wymaga przyjęcia formy aktu notarialnego.
Zakres obowiązkowego ubezpieczenia OC jest dosyć szeroki. Obejmuje on szkody wyrządzone czynem niedozwolonym oraz wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, w okresie trwania ochrony ubezpieczeniowej, podczas wykonywania czynności notariusza. Jednakże należy podkreślić, że zakres obowiązkowej ochrony ubezpieczeniowej notariusza obejmuje czynności wymienione w art. 1 § 1 Prawa o notariacie – czyli czynności, którym strony są obowiązane lub pragną nadać formę notarialną. Tak więc inne czynności, jak np. pobieranie podatków i opłat sądowych oraz odprowadzanie ich do właściwych urzędów skarbowych, oraz sądów rejonowych nie podlegają już tej ochronie.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 września 2009 r. (sygn. akt: I CSK 60/09) stwierdził, że:
„pośrednictwa notariusza w zakresie przekazania sądowi należnej opłaty sądowej niepodobna utożsamiać z czynnością notarialną czy też czynnością dokonywaną przy wykonywaniu czynności notarialnej, a zatem błędem jest uznanie, że to pośrednictwo objęte jest obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej notariuszy”.
Odpowiedzialność cywilna
Odpowiedzialność cywilna notariuszy została unormowana w art. 49 Prawa o notariacie. Zgodnie z tym przepisem notariusz ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności notarialnych na zasadach określonych w ustawie Kodeks cywilny (dalej jako kc). Uregulowanie to nakłada na notariusza obowiązek zachowania szczególnej staranności przy dokonywaniu czynności, które powinny przejawiać się w fachowości i uzasadnionej dociekliwości notariusza, koniecznej dla prawidłowego dokonania czynności notarialnej.
Podkreślenia wymaga fakt, że odpowiedzialność notariuszy opiera się na zasadzie winy. Obejmuje ona zarówno winę umyślną, jak i winę nieumyślną w postaci lekkomyślności i niedbalstwa. Przy tym niedbalstwo, ze względu na wymóg szczególnej staranności notariusza, jest traktowane z większą surowością, aniżeli w przypadku innych podmiotów. Notariusz odpowiada zarówno za straty, które poszkodowany poniósł, jak i za spodziewane korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Przy wyliczaniu rozmiaru szkody uwzględnia się normalne następstwa działania lub zaniechania notariusza, ale również przyczynienie się poszkodowanego do powstania lub rozmiarów szkody.
Zakres odpowiedzialności obejmuje nie tylko same czynności notarialne, ale również wszelkie zdarzenia mające miejsce w związku z nimi, m.in. chodzi tu o obowiązek zachowania tajemnicy notarialnej czy obowiązek informacyjny.
Przepis art. 49 Prawa o notariacie wiąże odpowiedzialność cywilną notariuszy z art. 415 oraz art. 472 kc, zgodnie z którymi dłużnik (notariusz) odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności, chyba że przepis szczególny lub umowa stanowi inaczej. Należy jednak tutaj zaznaczyć, że w przypadku notariuszy umowne wyłączenie odpowiedzialności jest niemożliwe. Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 lutego 2004 r. (sygn. akt: III CK 271/02), w którym Sąd podkreślił, że:
„[p]odstawą odpowiedzialności notariusza zarówno wobec jego klientów jak i wobec osób trzecich jest przepis art. 415 kc, a zatem jest to odpowiedzialność deliktowa. Przy takiej podstawie odpowiedzialności notariusz odpowiada wobec klientów także wówczas, gdy sporządził umowę zgodnie z ich życzeniem, choć w świetle prawa o notariacie powinien był odmówić jej sporządzenia, jako sprzecznej z prawem. Przyjęcie kontraktowej odpowiedzialności notariusza mogłoby w takiej sytuacji prowadzić do znacznego ograniczenia, a nawet wyłączenia odpowiedzialności notariusza wobec stron czynności, co nie znajduje uzasadnienia w ustawie".
Czy więc notariusz może uwolnić się od odpowiedzialności? Mimo dużego rygoryzmu obejmującego całą działalność notariatu notariusz może uwolnić się z odpowiedzialności, wykazując, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest skutkiem okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności.
Odpowiedzialność dyscyplinarna
Odpowiedzialność dyscyplinarna jest tzw. odpowiedzialnością wewnętrzną korporacji zawodowej. Odpowiedzialność ta nie wyłącza innych rodzajów odpowiedzialności (cywilnej i karnej). Prawo o notariacie wyszczególnia kilka przewinień, za które notariusz może zostać ukarany jedną z szeregu kar dyscyplinarnych.
Pierwszą kategorią przewinień są przewinienia zawodowe. Wiążą się one z uchybieniami w sferze obowiązków notarialnych nałożonych na notariuszy przez ustawę lub samorząd. Takimi naruszeniami są niezachowanie tajemnicy, niedochowanie obowiązku informacyjnego, podjęcie zajęcia lub zatrudnienia bez zgody rady izby notarialnej, nieuczestniczenie w walnym zgromadzeniu.
Kolejną grupą przewinień są zachowania notariusza, uchybiające powadzę lub godności zawodu. Zachowania mogące uchodzić za nieetyczne nie zostały nigdzie jednoznacznie sklasyfikowane, dlatego mają one często charakter bardzo subiektywny i mogą być różnie interpretowane w zależności od poglądów i charakteru osoby oceniającej. Przy czym z orzecznictwa sądów dyscyplinarnych wyczytać możemy, że sytuacjami jednoznacznymi są na pewno reklama usług notariusza w mediach, publiczne nadużywanie alkoholu oraz kontakty towarzyskie ze światem przestępczym.
Kolejnymi bardzo istotnymi przewinieniami, jakich może dopuścić się osoba wykonująca zawód notariusza, jest uchylanie się od odprowadzania składek na samorząd notarialny oraz niespełnienie wyżej omawianego obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności.
Katalog kar dyscyplinarnych opisuje art. 51 Prawa o notariacie. Są nimi:
-
upomnienie – odpis prawomocnego orzeczenia dołącza się do akt osobowych, przy czym oprócz wskazanej wzmianki w aktach, kara ta nie rodzi dalej idących skutków;
-
nagana – wymierzenie tej kary pociąga za sobą zakaz udziału w organach samorządu notarialnego i w sądownictwie dyscyplinarnym przez okres 3 lat;
-
kara pieniężna – kara ta może zostać wymierzona do wysokości pięciokrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw i nie może być niższa od połowy tego wynagrodzenia. Co więcej, kara pieniężna rodzi dodatkowo takie same skutki jak nagana;
-
pozbawienie prawa prowadzenia kancelarii – kara ta może mieć charakter czasowy albo zostać orzeczona dożywotnio. Większość przewinień podlega czasowemu zakazowi wykonywania zawodu, jednakże naruszenia mające charakter przestępczy, które rodzą odpowiedzialność karną, skutkują najczęściej orzeczeniem dożywotniego zakazu wykonywania zawodu.
Odpowiedzialność karna
Jak zostało wskazane na wstępie, notariusz ma status funkcjonariusza publicznego, wskutek czego podlega odpowiedzialności karnej przewidzianej w art. 231 kk.
Zgodnie z tym przepisem, funkcjonariusz publiczny, który przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do 3 lat. Jeżeli jednak czyn ten dokonany został w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, kara może zostać zaostrzona do lat 10.
Z kolei czyn przestępny popełniony nieumyślnie, wskutek lekkomyślności lub niedbalstwa, może pociągać za sobą karę grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (jeżeli wyrządzona szkoda jest istotna).
Fakt, że notariusz został uznany za funkcjonariusza publicznego, pociąga za sobą możliwość powstania odpowiedzialności karnej z tytułu naruszenia tajemnicy służbowej. Zgodnie z art. 266 kk osoba, która ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznała się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Odpowiedzialność notariuszy – podsumowane
Od notariusza, będącego osobą zaufania publicznego, wymaga się więcej – to pewne. Ustawodawca przeniósł na notariusza część kompetencji organów państwowych, w zakresie czynności, które mają wysoką doniosłość pod względem prawnym. Zadaniem notariusza jest zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego wiarygodności. Notariat podejmowanymi czynnościami kształtuje sytuację majątkową poszczególnych podmiotów, wpływa na stosunki gospodarcze, a także gwarantuje zgodność obrotu cywilnoprawnego z przepisami prawa. Działalność notariuszy ma również za zadanie ograniczać bądź nawet eliminować ryzyko przyszłego sporu sądowego.
Biorąc pod uwagę powyższe, nie dziwi więc fakt, że ich zawód został obłożny tak szerokim wachlarzem ograniczeń i odpowiedzialności. Notariusze, za podejmowane czynności, mogą odpowiadać nie tylko pod kątem prawa cywilnego czy karnego, ale również dyscyplinarnego. Co więcej, aby móc wykonywać swój zawód, muszą zostać objęci ubezpieczeniem cywilnym na minimalną sumę gwarancyjną wynoszącą równowartość w złotych 50 tys. euro. Wszystko to ustanowione jest po to, aby wszyscy uczestnicy obrotu prawnego (którego częścią są notariusze) mieli gwarancję bezpieczeństwa zarówno prawnego, jak i finansowego.
