Zgodnie z art. 366 Kodeksu cywilnego (w dalszej części zwanego również kc) kilku dłużników może być zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z nich zwalnia pozostałych (solidarność dłużników). Czym charakteryzuje się solidarna odpowiedzialność dłużników?
Cechy solidarności dłużników
W praktyce po stronie zobowiązanej do spełnienia świadczenia może występować jednocześnie wiele osób – w takiej sytuacji obowiązek wykonania zobowiązania obciąża solidarnie kilku dłużników. Solidarna odpowiedzialność dłużników (zwanej również solidarnością bierną) i jej konstrukcja traktowana jest jako zabezpieczenie osobiste wierzytelności. Celem solidarności jest zwiększenie prawdopodobieństwa wyegzekwowania roszczenia. Z punktu widzenia dłużników jest ona o tyle niebezpieczna, że każdy z nich ponosi ryzyko wykonania całego świadczenia na rzecz wierzyciela.
Ustawa jako źródło solidarności dłużników
Zgodnie z art. 369 kc źródłem solidarności dłużników może być wyłącznie ustawa lub czynność prawna. W literaturze poprzez ustawę rozumie się w przepisy Kodeksu cywilnego oraz innych aktów prawnych z zakresu prawa cywilnego, administracyjnego, finansowego itp.
Przepisy Kodeksu cywilnego, odnosząc się do konstrukcji solidarności dłużników, posługują się różnymi pojęciami, przykładowo:
zobowiązanie solidarne – „jeżeli kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia, są one zobowiązane solidarnie, chyba że umówiono się inaczej” (art. 370);
solidarna odpowiedzialność dłużników – „jeżeli kilka osób wspólnie wzięło rzecz do używania, ich odpowiedzialność jest solidarna” (art. 717);
dłużnicy solidarni – „w braku odmiennego zastrzeżenia poręczyciel jest odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny” (art. 881).
Odwołania do konstrukcji solidarności dłużników można przykładowo odnaleźć w poniższych aktach prawnych:
art. 47 ustawy prawo wekslowe – „Kto weksel wystawił, przyjął, indosował lub zań poręczył, odpowiada wobec posiadacza solidarnie”;
art. 141 ustawy prawo zamówień publicznych – „Wykonawcy, o których mowa w art. 23 ust. 1 (to jest wspólnie ubiegający się o udzielenie zamówienia), ponoszą solidarną odpowiedzialność za wykonanie umowy i wniesienie zabezpieczenia należytego wykonania umowy”;
art. 107 ustawy ordynacja podatkowa – „W przypadkach i w zakresie przewidzianych w niniejszym rozdziale za zaległości podatkowe podatnika odpowiadają całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem również osoby trzecie. Osoby trzecie odpowiadają całym swoim majątkiem solidarnie z następcą prawnym podatnika za przejęte przez niego zaległości podatkowe”.
Czynność prawna jako źródło solidarności dłużników
Solidarna odpowiedzialność dłużników może mieć swoje źródło w czynności prawnej. Odpowiednie postanowienie ustanawiające solidarną odpowiedzialność dłużników może być zastosowane w jednostronnej czynności prawnej, w umowie tworzącej stosunek zobowiązaniowy lub w odrębnej umowie zawartej przed, w trakcie lub po zawarciu umowy „podstawowej”. Warto zwrócić uwagę, że umowa, w której zastrzeżono solidarność dłużników, może być zmieniona w dowolnym momencie. Solidarność bierna może zostać zastrzeżona w umowie w dowolny sposób, przykładowo:
w sposób wyraźny poprzez użycie w umowie zwrotu „odpowiedzialność solidarna” lub innego terminu o podobnym znaczeniu;
poprzez odwołanie się do odpowiedzialności solidarnej opisanej w art. 366 kc;
poprzez opisanie zawieranego zobowiązania (umowy) w sposób zbliżony do konstrukcji odpowiedzialności solidarnej;
w sposób dorozumiany – w tej sytuacji w celu ustalenia, że wprowadzono została solidarna odpowiedzialność dłużników, możliwa jest analiza wszelkich okoliczności związanych z zawarciem umowy, przykładowo brana pod uwagę jest treść negocjacji, porozumień, zwyczajów stosowanych w ramach dotychczasowej współpracy (warto w tym kontekście wskazać, że Sąd Najwyższy w wyroku z 12 października 2001 r. wskazał, że: „trafnie Sąd Wojewódzki uznał strony sporu za dłużników solidarnych banku, mimo że taki charakter ich odpowiedzialności nie został wyraźnie zastrzeżony w umowie restrukturyzacyjnej ani nie wynika, inaczej niż w czasie obowiązywania kodeksu zobowiązań, z przepisów ustawy. Zgodnie z art. 369 k.c., solidarny charakter zobowiązania może wynikać z czynności prawnej także w sposób dorozumiany. Takie dorozumiane zastrzeżenie solidarnego zobowiązania dłużników ma właśnie miejsce w wypadkach kumulatywnego przystąpienia do długu”).
Solidarna odpowiedzialność dłużników - cechy charakterystyczne
W literaturze przedmiotu powszechnie przyjmuje się, iż solidarna odpowiedzialność dłużników cechuje się tym, że:
po stronie zobowiązanej występuje wiele podmiotów;
wierzycielowi przysługuje w stosunku do dłużników jedna wierzytelność o spełnienie jednego świadczenia;
na każdym z dłużników ciąży obowiązek spełnienia tego samego świadczenia;
wierzyciel ma uprawnienie do żądania według swojego swobodnego wyboru całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna;
wykonanie zobowiązania przez któregokolwiek z dłużników prowadzi do wygaśnięcia długu wszystkich pozostałych dłużników;
wierzyciel jest zobowiązany do przyjęcia świadczenia od któregokolwiek z dłużników nawet wtedy, gdy zażądał spełnienia świadczenia od innego dłużnika.
Warto wskazać, że solidarność dłużników może dotyczyć świadczenia pieniężnego lub niepieniężnego, świadczenia polegającego na działaniu lub zaniechaniu, świadczenia jednorazowego, ciągłego lub okresowego, świadczenia oznaczonego co do tożsamości lub co do gatunku.
Wybór dłużników
Istotą odpowiedzialności solidarnej dłużników jest prawo wierzyciela do żądania spełnienia świadczenia przez wybranego przez niego dłużnika. Wierzyciel może, według swojego wyboru, żądać spełnienia całości lub części świadczenia:
od wszystkich dłużników łącznie,
od kilku dłużników lub
od każdego dłużnika z osobna.
Uprawnienie wierzyciela do wyboru dłużnika nie jest niczym ograniczone. Według własnego swobodnego uznania decyduje on, od którego dłużnika (lub dłużników), w jakim zakresie, terminie oraz w jaki sposób chce dochodzić spełnienia należnego świadczenia. W szczególności może kierować swoje roszczenia przeciwko temu dłużnikowi (lub dłużnikom), którzy dają najwyższą gwarancję wykonania świadczenia. Uprawnienie do wyboru wierzyciel może realizować zarówno przed wszczęciem postępowania sądowego, w jego toku, jak i podczas postępowania egzekucyjnego.
Sposób skorzystania z uprawnień wierzyciela nie może być kwestionowany przez żadnego z dłużników solidarnych. Sąd Najwyższy w wyroku z 6 grudnia 2000 r. (sygn. III CKN 1352/00) wskazał, że: „skoro w niniejszej sprawie powódka pozwała tylko jednego z dłużników, to nie ma mechanizmów procesowych, które by pozwalały na dopozwanie wbrew jej woli, także pozostałych dłużników solidarnych”. Zarówno na etapie postępowania sądowego, jak i postępowania egzekucyjnego wierzyciel może dochodzić roszczeń od wszystkich lub niektórych dłużników. W wyroku Sądu Najwyższego z 5 listopada 1966 r. (sygn. II CR 387/66) wskazano, że: „odpowiedzialność solidarna dłużników istnieje w interesie wierzyciela, nie może więc on być zmuszony do prowadzenia procesu przeciwko wszystkim dłużnikom, jeżeli jest to sprzeczne z jego interesem, a zwłaszcza, jeżeli powoduje zbędną zwłokę postępowania”.
Należy zwrócić uwagę, że wierzyciel w każdym czasie może zmienić dokonany przez siebie wybór. Przykładowo może cofnąć powództwo w stosunku do części dłużników, wystąpić przeciwko innym dłużnikom z odrębnym powództwem, dopozwać dłużników, złożyć wniosek o umorzenie postępowania egzekucyjnego przeciwko niektórym z nich. Warto również zasygnalizować, że jeśli którykolwiek z dłużników spełni całe świadczenie, wówczas wierzyciel nie ma już prawa domagać się jego spełnienia od pozostałych dłużników.
Roszczenia regresowe
Zgodnie z art. 376 kc w sytuacji, gdy jeden z dłużników solidarnych spełnił świadczenie, treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach może on żądać zwrotu od współdłużników. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych. Oznacza to, że w sytuacji gdy jeden lub kilku dłużników solidarnych spełniło świadczenie wobec wierzyciela, to wtedy pozostali dłużnicy zwolnieni są ze zobowiązania i powinno dojść do wzajemnych rozliczeń między nimi. Podstawą przedmiotowych rozliczeń jest odrębny stosunek wewnętrzny. Dłużnik, który spełnił świadczenie, może więc żądać jego części, jaka przypada na pozostałych współdłużników. Służy mu w stosunku do nich tzw. roszczenie regresowe.
