Zgodnie z art. 4 i 5 ustawy o rachunkowości kierownik jednostki, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej, ponosi odpowiedzialność za wykonywanie obowiązków w zakresie rachunkowości określonych ustawą. Przy czym odpowiedzialność karna skarbowa księgowego i obowiązki w zakresie rachunkowości, poza odpowiedzialnością za przeprowadzenie inwentaryzacji w drodze spisu z natury, może zostać przeniesiona na inną osobę za jej zgodą. Przyjęcie odpowiedzialności przez inną osobę lub przedsiębiorcę powinno być stwierdzone w formie pisemnej. Niemniej, nie zwalnia to kierownika jednostki z odpowiedzialności za rachunkowość z tytułu nadzoru.
Pod pojęciem „kierownika jednostki” rozumie się członka zarządu lub innego organu zarządzającego lub organ wieloosobowy (zarząd), który – zgodnie z obowiązującymi jednostkę przepisami prawa, statutem, umową lub na mocy prawa własności – uprawniony jest do zarządzania jednostką, z wyłączeniem pełnomocników ustanowionych przez jednostkę.
Odpowiedzialność karna skarbowa księgowego
Odpowiedzialność karna skarbowa księgowego została uregulowana ustawą – Kodeks karny skarbowy, dalej kks. Zgodnie z art. 9 § 3 kks za przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe odpowiada jak sprawca także ten, kto na podstawie przepisu prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi, osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej.
Odpowiedzialność karną skarbową ponoszą wyłącznie osoby fizyczne. Nie można pociągnąć do odpowiedzialności osób prawnych i jednostek nieposiadających osobowości prawnej. Warunkiem odpowiedzialności karnej skarbowej jest możliwość przypisania sprawcy winy w czasie popełnienia czynu. Odpowiedzialności karnej skarbowej może podlegać tylko osoba, która dopuściła się danego czynu zabronionego w sposób zawiniony.
Kodeks karny skarbowy wskazuje również, że za sprawstwo odpowiada nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam, lecz także w porozumieniu z inną osobą. Sprawcą jest ponadto ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego czynu. Za podżeganie podlega karze ten, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego.
Odpowiedzialność karną może ponosić więc każda osoba fizyczna, w tym również główny księgowy zajmujący się prowadzeniem ksiąg rachunkowych.
Przestępstwo a wykroczenie skarbowe
Kodeks karny skarbowy definiuje dwa pojęcia: wykroczenie i przestępstwa skarbowe. Sankcje karne skarbowe uzależnione są od kwalifikacji popełnionego czynu jako wykroczenie lub przestępstwo skarbowe.
Zgodnie z przepisem art. 53 § 2 kks przestępstwo skarbowe jest to czyn zabroniony przez kodeks pod groźbą kary grzywny w stawkach dziennych, kary ograniczenia wolności lub kary pozbawienia wolności.
Wykroczenie skarbowe jest to czyn zabroniony przez kodeks pod groźbą kary grzywny określonej kwotowo, jeżeli kwota uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej albo wartość przedmiotu czynu nie przekracza pięciokrotnej wysokości najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie jego popełnienia – zgodnie z art. 53 § 3 kks. Wykroczeniem skarbowym jest także inny czyn zabroniony, jeżeli kodeks tak stanowi.
Wysokość kary za przestępstwo skarbowe i wykroczenie skarbowe określono w poniższym artykule: Kary za wykroczenia i przestępstwa skarbowe.
Prowadzenie ksiąg a odpowiedzialność karna skarbowa księgowego
Księgi rachunkowe – zgodnie z ustawą o rachunkowości – muszą być prowadzone rzetelnie, bezbłędnie, sprawdzalnie i na bieżąco. Księgą, zgodnie z przepisem art. 53 § 21 kks, jest księga rachunkowa, podatkowa księga przychodów i rozchodów, ewidencja, rejestr, inne podobne urządzenia ewidencyjne, w tym także kasy rejestrujące, do których prowadzenia zobowiązuje przepis prawa. Księgą jest więc także rejestr VAT czy ewidencja środków trwałych.
Sankcje karne skarbowe z tytułu wadliwości i nierzetelności prowadzenia ksiąg rachunkowych określa art. 60 i 61 kks.
Jeśli osoba odpowiedzialna za księgowość wbrew obowiązkowi nie prowadzi księgi lub prowadzi ją nierzetelnie, tj. niezgodnie ze stanem rzeczywistym, podlega karze grzywny do 240 stawek dziennych.
W sytuacji, gdy prowadzi księgi wadliwie, to znaczy niezgodnie z przepisem prawa, podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe.
Zakaz wykonywania zawodu
Wskazać należy, że nierzetelne prowadzenie ksiąg rachunkowych może w szczególnych sytuacjach prowadzić do orzeczenia zakazu wykonywania zawodu prowadzenia ksiąg rachunkowych lub zajmowania stanowiska księgowej. Zakaz wykonywania zawodu jest orzekany przez sąd na podstawie przepisów Kodeksu karnego, do których odwołuje się Kodeks karny skarbowy.
Odpowiedzialność karna skarbowa księgowego spowodowane nieskładaniem deklaracji
Odpowiedzialność karna skarbowa księgowego może być poniesiona z tytułu składania nieterminowych deklaracji w postaci kary grzywny, o ile posiada pełnomocnictwo do podpisywania deklaracji w imieniu podatnika i terminowego przekazywania deklaracji do urzędu skarbowego. Pojęcie „deklaracji” należy rozpatrywać zgodnie z przepisami ustawy ordynacja podatkowa, gdzie przez deklarację rozumie się również zeznania, wykazy oraz informacje, do których składania obowiązani są, na podstawie przepisów prawa podatkowego, podatnicy, płatnicy i inkasenci.
Zgodnie z art. 56 § 4 kks: „Karze określonej w § 3 podlega także ten podatnik, który mimo ujawnienia przedmiotu lub podstawy opodatkowania nie składa w terminie organowi podatkowemu lub płatnikowi deklaracji lub oświadczenia”. Wskazać równocześnie należy na wyrok Sądu Najwyższego z 23 maja 2002 r. o sygn. V KKN 426/00, w którym czytamy:
„Powierzenie obowiązków w zakresie rozliczeń podatkowych fachowym osobom trzecim nie znosi samo przez się odpowiedzialności podatnika w sferze prawa karnego skarbowego, ale pod warunkiem udowodnienia, że miał on jednak świadomość możliwości wadliwego rozliczenia i godził się na ewentualnie niezgodne z przepisami prawa podatkowego rozliczenie”.
W praktyce za nieskładanie terminowo deklaracji, np. VAT-UE, sprawozdań NBP czy też nieskładania za pomocą środków komunikacji elektronicznej, np. PIT-4 czy PIT-8C osoba odpowiedzialna za ich złożenie we właściwym terminie i formie zamiast kary grzywny za popełnione wykroczenie skarbowe ma wszczęte postępowanie mandatowe. W rezultacie grzywna w takim postępowaniu nie może przekroczyć podwójnej wysokości minimalnego wynagrodzenia, tj. w roku 2018 do kwoty 4200 zł, zaś w roku 2019 do kwoty 4500 zł.
Instytucją pozwalającą na uniknięcie odpowiedzialności za popełniony błąd jest czynny żal. Podatnik może uchylić się od odpowiedzialności, jeżeli zawiadomi organ podatkowy, na piśmie bądź ustnie do protokołu, o popełnieniu czynu zabronionego. Należy jednak pamiętać, że czynny żal jest bezskuteczny, jeżeli zostanie złożony, gdy fiskus dowiedział się już o popełnieniu wykroczenia skarbowego.
Faktury
Kodeks karny skarbowy określa również sankcje związane z obrotem fakturami.
Na mocy przepisu art. 62 § 3 kks karze grzywny do 180 stawek dziennych podlega ten, kto wbrew przepisom o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym lub ustawy – Ordynacja podatkowa nie przechowuje kopii wystawionej faktury lub rachunku.
Kara grzywny do 180 stawek dziennych przewidziana została również w sytuacji, gdy faktura lub rachunek nie został wystawiony, został wystawiony w sposób wadliwy lub odmówiono jego wydania (art. 62 § 1 kks).
Z kolei kto fakturę lub rachunek wystawia w sposób nierzetelny albo takim dokumentem się posługuje, podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności lub obu tym karom łącznie w myśl art. 62 § 2 kks.
Zgodnie z art. 62 § 4 kks karze grzywny do 180 stawek dziennych podlega ten, kto wbrew przepisom ustawy dokona sprzedaży z pominięciem kasy rejestrującej albo nie wyda dokumentu z kasy rejestrującej stwierdzającego dokonanie sprzedaży.
Podatki
Zgodnie z przepisem art. 54 § 2 kks podatnik, który uchylając się od opodatkowania, nie ujawnia właściwemu organowi przedmiotu lub podstawy opodatkowania lub nie składa deklaracji, przez co naraża podatek o małej wartości na uszczuplenie, podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych. Przez deklarację należy rozumieć zeznania, wykazy oraz informacje, do których składania obowiązani są, na podstawie przepisów prawa podatkowego, podatnicy, płatnicy i inkasenci.
Pozostałe wybrane sankcje
Księgowy może ponieść również odpowiedzialność karną skarbową na mocy art. 80b kodeksu karno skarbowego za nieprzekazanie w terminie właściwemu organowi podatkowemu sprawozdania finansowego lub sprawozdania z badania. Sankcją za powyższe wykroczenie jest kara grzywny.
Niedokonanie w terminie zgłoszenia identyfikacyjnego lub aktualizacyjnego stanowi wykroczenie skarbowe (art. 81 kks).
Warto również wskazać sankcje za utrudnianie przeprowadzenia czynności sprawdzających, kontroli podatkowej, kontroli celno-skarbowej lub czynności audytowych, w tym poprzez nieokazywanie na żądanie księgi lub innego dokumentu dotyczącego prowadzonej działalności gospodarczej lub niszczenie dokumentów, ich ukrywanie lub usuwanie – kara grzywny do 720 stawek dziennych (art. 83 § 1 kks) lub w wypadku mniejszej wagi sprawca czynu zabronionego podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe (art. 83 § 2 kks).
