Odszkodowanie za niesłuszne aresztowanie lub skazanie

Jeżeli jesteś przedsiębiorcą i dotknęło Cię niesłuszne aresztowanie, zatrzymanie bądź skazanie, masz prawo dochodzić swoich praw przed sądem i żądać rekompensaty poniesionych szkód od Skarbu Państwa. Jakie są zasady, przesłanki, tryb i termin dochodzenia tego typu roszczeń? W jaki sposób należy wyliczyć kwotę żądania? Dowiesz się z niniejszego artykułu!

Tryb dochodzenia roszczeń za niesłuszne aresztowanie lub skazanie

Roszczenia o odszkodowanie za niesłuszne aresztowanie lub skazanie mają mieszany, cywilno-karny charakter. Do postępowania w tej sprawie należy częściowo stosować przepisy Kodeksu postępowania karnego, a częściowo Kodeksu cywilnego.

Art. 552–559 Kodeksu postępowania karnego regulują tryb postępowania w sprawie o ww. odszkodowanie, przewidując przede wszystkim, że będzie się ono toczyć przed sądem karnym. Żądanie odszkodowania należy zgłosić w sądzie okręgowym, w którego okręgu wydano orzeczenie w pierwszej instancji, a w wypadku kiedy miało miejsce niesłuszne aresztowanie/zatrzymania w sądzie okręgowym właściwym ze względu na miejsce, w którym nastąpiło zwolnienie tymczasowo aresztowanego lub zwolnienie zatrzymanego.

Żądanie zasądzenia odszkodowania zgłasza się w postaci wniosku, a nie w postaci pozwu jak w przypadku cywilnych spraw odszkodowawczych. O żądaniu orzeka sąd okręgowy wyrokiem na rozprawie w składzie jednego sędziego. O terminie rozprawy zawiadamia się prokuratora, przesyłając odpis wniosku.

Co niezwykle istotne, z uwagi na słusznościowy charakter spraw o odszkodowanie za niesłuszne aresztowanie lub skazanie postępowanie takie jest wolne od kosztów sądowych, a w razie uwzględnienia roszczeń choćby w części, wnioskodawcy przysługuje od Skarbu Państwa zwrot uzasadnionych wydatków, w tym z tytułu ustanowienia jednego pełnomocnika.

Zgodnie z art. 558 Kodeksu postępowania karnego w sprawach o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się tylko w kwestiach nieuregulowanych w niniejszym kodeksie. Będą to zatem przepisy dotyczące przesłanek roszczeń odszkodowawczych, zakresu i rodzaju szkód, związku przyczynowego czy też skutków przyczynienia się do powstania szkody.

Z Kodeksu cywilnego została także zaczerpnięta zasada, że w postępowaniu o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie ciężar dowodu spoczywa na stronie wywodzącej z określonego twierdzenia określone skutki prawne. Zatem w sytuacji, gdy wnioskodawca z powodu niesłusznego zatrzymania poniósł szkodę lub doznał krzywdy, to właśnie jego, a nie sądu obowiązkiem jest przedstawienie dowodów uzasadniających żądanie.

Kiedy przysługuje ci roszczenie?

Brak jest odrębnych regulacji roszczenia odszkodowawczego za niesłuszne zatrzymanie, aresztowanie lub skazanie w przepisach karnoskarbowych, w związku z czym do przestępstw skarbowych stosuje się w tym zakresie przepisy Kodeksu postępowania karnego.

Przepisy nie przewidują także odrębnych zasad dochodzenia roszczeń odszkodowawczych dla przedsiębiorców, ani też nie wyłączają możliwości dochodzenia przez nich roszczeń – obowiązują tutaj zasady ogólne.

Żądanie zasądzenia odszkodowania od Skarbu Państwa można zgłosić w trzech przypadkach:

• w razie niewątpliwie niesłusznego zatrzymania;

• w razie niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania;

• gdy w wyniku wznowienia postępowania lub kasacji oskarżony został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę oraz gdy po uchyleniu skazującego orzeczenia umorzono postępowanie wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu.

Niewątpliwa niesłuszność zatrzymania lub aresztowania występuje, gdy: „(...) było ono stosowane z naruszeniem przepisów k.p.k. dotyczących tego środka zapobiegawczego albo okazało się niezasadne z punktu widzenia ostatecznego (prawomocnego) rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w tej sprawie, a także w toku postępowania w przedmiocie odszkodowania lub zadośćuczynienia za niesłuszne tymczasowe aresztowanie” (Uchwała Sądu Najwyższego z 15 września 1999 r., I KZP 27/99).

Ponadto, w orzecznictwie wskazuje się, że odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie dotyczy wyłącznie tzw. zatrzymania policyjnego lub zatrzymania w trybie art. 247 kpk.

Zgodnie z art. 555 kpk ww. roszczenia przedawniają się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia, a w wypadku tymczasowego aresztowania – od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w razie zaś zatrzymania – od daty zwolnienia.

Kiedy roszczenie nie przysługuje?

Roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje temu, kto w zamiarze wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania złożył fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienie i spowodował tym niekorzystne dla siebie orzeczenie w przedmiocie skazania, tymczasowego aresztowania, zastosowania środka zabezpieczającego albo zatrzymanie.

Powyższe nie dotyczy osób składających oświadczenia na skutek zadawania pytań sugerujących, na które wpływano za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej, które złożyły zeznania w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi, jak również gdy szkoda lub krzywda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązku przez funkcjonariusza publicznego.

Czego można dochodzić?

Wnioskodawca może dochodzić zasądzenia od Skarbu Państwa określonej kwoty pieniężnej tytułem odszkodowania za szkodę majątkową. Uprawnienie dotyczy zarówno żądania odszkodowania za powstałą szkodę rzeczywistą, jak i za utracone korzyści. W tym wypadku należy szczegółowo wykazać wszelkie poniesione koszty oraz nieuzyskane przychody, jakie pozostają w związku z zatrzymaniem, aresztowaniem czy też skazaniem.

Oprócz naprawienia szkody majątkowej wnioskodawca ma prawo żądać zrekompensowania doznanej krzywdy, tj. szkody niemajątkowej. Tutaj wysokość przyznawanego zadośćuczynienia pozostawiona jest uznaniu sądu, niemniej należy udowodnić rozmiar krzywdy, a więc negatywnego wpływu zatrzymania, aresztowania lub skazania na wnioskodawcę. Udowodnić trzeba również, dlaczego żądana kwota odpowiada krzywdzie.

Sposób obliczania wysokości żądania

Orzecznictwo i literatura wskazują, że wysokość szkody powinna być obliczona za pomocą metody dyferencyjnej. W tym celu należy porównać hipotetyczny stan majątkowy wnioskodawcy, czyli taki, jaki istniałby, gdyby nie nastąpiło niewątpliwie niesłuszne aresztowanie, skazanie czy zatrzymanie, do dwóch rzeczywistych stanów majątkowych, tj.:

• do mającego miejsce przed zdarzeniem powodującym szkodę;

• do mającego miejsce po zdarzeniu powodującym szkodę.

W ten sposób możemy uzyskać następujące wyniki porównania:

• stan rzeczywisty „po” jest taki sam lub wyższy od stanu hipotetycznego majątku – co oznacza brak szkody;

• stan rzeczywisty majątku poszkodowanego „po” jest niższy od stanu hipotetycznego, a zarazem równy stanowi rzeczywistemu „przed”; wówczas poszkodowany utracił korzyści, nie poniósł jednak strat;

• stan rzeczywisty majątku poszkodowanego „przed” i stan hipotetyczny są równe, jednak stan rzeczywisty majątku „po” jest niższy; wówczas poszkodowany poniósł stratę, nie utracił jednak korzyści;

• stan rzeczywisty „po” jest niższy od stanu hipotetycznego, a zarazem niższy od stanu rzeczywistego „przed”; w tym przypadku poszkodowany poniósł zarówno stratę, jak i utracił korzyści.

Ustalając wysokość odszkodowania, sąd uwzględnia zaliczenie oskarżonemu okresu niesłusznego stosowania kar, środków zabezpieczających, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, których dotyczy wniosek o odszkodowanie, na poczet kar lub środków zabezpieczających orzeczonych w innym postępowaniu.

W przypadku zadośćuczynienia za krzywdę niemajątkową sąd bierze pod uwagę całokształt negatywnych doświadczeń wnioskodawcy, czas ich trwania i ich skutki dla życia wnioskodawcy. Na rozmiar krzywdy mają wpływ między innymi takie okoliczności jak:

• czas trwania negatywnych doświadczeń oraz okres izolowania od społeczeństwa (odbywania kary, aresztowania czy zatrzymania);

• rodzaj zarzutu postawionego wnioskodawcy i związany z tym rygor odbywania tymczasowego aresztowania lub kary;

• sytuacja rodzinna;

• stan zdrowia;

• wiek;

• skutki w sferze psychiki;

• utrata autorytetu w środowisku;

• wcześniejszego trybu życia;

• stopa życiowa wnioskodawcy oraz stopa życiowa społeczeństwa itd.

Odszkodowanie za szkody niemajątkowe ustalane jest uznaniowo przez sąd na podstawie oceny zakresu doznanej krzywdy oraz przy uwzględnieniu stopy życiowej wnioskodawcy i przeciętnej stopy życiowej w jego miejscu zamieszkania. Zadośćuczynienie powinno pozwalać na takie wydatki konsumpcyjne, które pozwolą wyrównać poczucie niesprawiedliwości wnioskodawcy.