Prawo do wizerunku - kiedy zostaje naruszone?

W internecie znajdziemy mnóstwo zdjęć z różnego rodzaju imprez, konferencji czy wydarzeń kulturalnych. Na popularnych portalach społecznościowych ludzie umieszczają zdjęcia z wakacji oraz spotkań towarzyskich. Jednak na wielu z nich znajdują się osoby, które zostały uwiecznione przypadkiem i nie wyrażały wcześniej zgody na utrwalenie swojego wizerunku. Należy więc zadać pytanie, czy takie działania są dozwolone? Czy mamy prawo upublicznić wizerunek osoby trzeciej bez pytania jej o zgodę? Czy prawo do wizerunku reguluje takie sytuacje? W jaki sposób chronić nasz wizerunek? Na te pytania postaramy się odpowiedzieć w niniejszym artykule. 

Czym jest wizerunek?

Wizerunek można zdefiniować jako konkretne, utrwalone wyobrażenie o danym człowieku. Jest to obraz, przez który dana osoba jest postrzegana i rozpoznawana. Może zostać on utrwalony np. na zdjęciu, filmie czy namalowanym portrecie. Należy pamiętać, że wizerunek to nie tylko wygląd zewnętrzny danej osoby, lecz także jej cechy charakterystyczne, m.in. sposób ubierania się, wypowiadania czy chociażby specyficzny sposób gestykulacji. Za wizerunek możemy również uznać to, w jaki sposób dana osoba jest postrzegana i odbierana przez osoby trzecie. Będzie nim więc również przykładowo miano eksperta w danej dziedzinie. 

Rodzaje wizerunków

Wizerunek należy postrzegać jako dobro osobiste przysługujące wyłącznie osobom fizycznym. Obejmuje on jedynie cechy zewnętrzne konkretnego człowieka. Ponadto warto podkreślić, że uwarunkowania psychologiczne nie są chronione poprzez prawo do wizerunku.

Wizerunek możemy podzielić na kilka rodzajów: 

1. plastyczny – zwizualizowany przy pomocy technik dwuwymiarowych graficznych oraz trójwymiarowych plastycznych. Możemy go zdefiniować jako wytwór niematerialny, który za pomocą środków plastycznych przedstawia rozpoznawalną podobiznę danej osoby. Tego rodzaju wizerunkami są: portrety, fotografie, filmy oraz karykatury (należy postrzegać ją jako wizerunek uproszczony);

2. piśmienniczy – wizerunek zwerbalizowany i przedstawiony za pomocą pisma. Dodatkowo powinien on być opisem pozwalającym na jednoznaczną identyfikację określonej osoby. Oprócz opisu wyglądu danej osoby niezbędne jest również wskazanie jej cech charakterystycznych, które umożliwiają jej rozpoznanie;

3. audialny – prawo do indywidualnego głosu. Można traktować je jako element wizerunku bądź samodzielne dobro osobiste;

4. maski artystycznej – jest to wizerunek, który artysta sztucznie kreuje w celu oddania cudzej, a nie własnej postaci. Z maską artystyczną mamy do czynienia tylko wówczas, gdy rola wymaga od artysty istotnej zmiany wyglądu zewnętrznego;

5. body art – chodzi o przedstawianie człowieka jako przedmiot doświadczenia artystycznego. 

Wizerunek a polskie prawo

Prawo do wizerunku jest chronione przez przepisy art. 23 oraz 24 kc, a także art. 81 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej jako Prawo autorskie). 

Przepisy Kodeksu cywilnego odnoszą się ogólnie do dóbr osobistych (w tym do wizerunku). Zgodnie z art. 24 kc ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. Z kolei, gdy naruszenie tego dobra zostanie już dokonane, osoba chroniona może żądać od naruszającego dopełnienia czynności niezbędnych do usunięcia jego skutków, w szczególności złożenia oświadczenia w postaci sprostowania i przeprosin. Ponadto przepis ten daje możliwość poszkodowanemu do żądania zadośćuczynienia pieniężnego bądź odszkodowania za naruszenie praw osobistych. 

Prawo autorskie w art. 81 odnosi się już bezpośrednio do ochrony wizerunku. Przy czym trzeba zauważyć, że przepis ten reguluje jedynie kwestię rozpowszechniania wizerunku i jego upubliczniania. Oznacza to, że do naruszenia wizerunku dochodzi dopiero, gdy zapozna się z nim nieokreślona grupa osób. W innym wypadku Prawo autorskie nie będzie miało zastosowania. 

Naruszenie wizerunku a prawo do wizerunku

Do naruszenia wizerunku dochodzi, gdy całość bądź część sylwetki danej osoby zostaje przedstawiona w sposób pozwalający na jej identyfikację.

Naruszenie prawa do wizerunku może przybrać różnorodną postać. Wizerunek plastyczny może zostać naruszony poprzez jego publikację bez wyraźniej zgody osoby, którą ukazuje. Może być również naruszony przez publikację zafałszowanego obrazu osoby, np. poprzez przerobienie jej zdjęcia w programie graficznym. Z kolei wizerunek piśmienniczy można naruszyć poprzez przekłamanie opisu danej osoby albo publikację fałszywej informacji o niej lub jej działalności. Co więcej, podszywanie się pod kogoś, używając jej imienia lub naśladując jej głos, może również zostać uznane za godzące w dobro osobiste. Należy przy tym pamiętać, że gdy prawo do wizerunku zostaje naruszone, często stanowić będzie również naruszenie prawa do prywatności.

Zezwolenie na rozpowszechnianie wizerunku

Zgodnie z art. 81 ust. 1 Prawa autorskiego rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. Jednocześnie przy braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.

Oznacza to, że co do zasady niezbędnym elementem upublicznienia wizerunku jest zgoda tej osoby. Ponadto musi ona być jednoznaczna i wyraźna, przy czym nie potrzebuje ona zachowania szczególnej formy – może być nawet dorozumiana (jednakże wyklucza się jej domniemanie). 

Warunki zgody na udzielenie wizerunku powinny określać jej ramy. Osoba użyczająca swojego wizerunku musi być świadoma, w jakim zakresie zostanie on wykorzystany. Jeżeli osoba pozująca wyrazi zgodę na publikację swojego wizerunku w lokalnej gazecie, naruszeniem jej dóbr będzie publikacja jej zdjęcia np. na stronie internetowej. 

Należy pamiętać, że sama zgoda na utrwalenie czyjegoś wizerunku nie jest równoznaczna z pozwoleniem na jej publikację. Za przykład może posłużyć wykonywanie zdjęć przez fotografa w nocnym klubie. Fakt, że dana osoba nie protestuje przed zrobieniem jej zdjęcia i nie zakrywa twarzy, nie oznacza, że pozwala ona na publikację tego zdjęcia. Pojawienie się jej wizerunku na stronie internetowej tego klubu bez wyraźnej zgody będzie nielegalne i naruszy dobra osobiste tej osoby.

Kiedy nie jest potrzebna zgoda na rozpowszechnianie wizerunku?

Przepis art. 81 Prawa autorskiego wskazuje, kiedy zezwolenie na rozpowszechnianie wizerunku nie jest potrzebne.

Po pierwsze, wyjątkiem od ogólnej zasady uregulowanej w wyżej wspomnianym przepisie jest otrzymanie wynagrodzenia przez osobę zainteresowaną za rozpowszechnienie jej wizerunku. Wypłacenie wynagrodzenia za pozowanie pozwala na pominięcie czynności, jaką jest ubieganie się o zgodę pozującego. Zauważyć przy tym trzeba, że do zastosowania tego wyjątku muszą zostać spełnione dwie przesłanki – uprawniony otrzymał zapłatę za pozowanie oraz nie uczynił on wyraźnego zastrzeżenia, że nie zgadza się na upublicznienie swojego wizerunku.

Drugim wyjątkiem jest sytuacja, w której publikowany jest wizerunek osoby powszechnie znanej, o ile jej wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych czy zawodowych.

Trzecią sytuacją będzie publikacja wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz czy publiczna impreza. Oznacza to, że rozpowszechnianie wizerunku nie wymaga zezwolenia, jeśli stanowi on jedynie element przypadkowy lub uzupełniający przedstawionej całości. Chodzi o to, że w razie usunięcia tego wizerunku nie zmieniłby się przedmiot i charakter przedstawienia całości obrazu. Przykładem może być fotografia zabytku, w którego tle widać zwiedzających turystów. 

Prawo do wizerunku – jak się bronić przed jego naruszeniem?

W razie naruszenia wizerunku osoby prawo polskie daje jej szereg narzędzi do ochrony dóbr osobistych. Przepisy gwarantujące pokrzywdzonemu prawa do obrony jego interesów możemy znaleźć głównie w Kodeksie cywilnym oraz Prawie autorskim. 

Kodeks cywilny w art. 24 daje możliwość poszkodowanemu do żądania zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę powstałą w wyniku naruszenia lub zagrożenia naruszeniem dobra osobistego. Chodzi tu o szkodę niemajątkową taką jak doświadczenie wstydu, bólu czy cierpienia. Natomiast, jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może domagać się również jej naprawienia, np. jeśli przez rozpowszechnienie nieprawdziwego wizerunku przedsiębiorcy, utracił on swoich stałych klientów oraz możliwość pozyskania nowych. 

Trzeba przy tym zauważyć, że prawo do wizerunku nie zostaje naruszone, gdy rozpowszechniane informacje uznaje się za prawdziwe, nawet te stawiające daną osobę w złym świetle. Nielegalne jest tylko fałszywe przedstawianie innej osoby bądź przedstawianie jej w sposób wybiórczy, np. poprzez publikowanie jej wypowiedzi wyrwanych z kontekstu.

Z kolei Prawo autorskie ochronę praw do wizerunku uregulowało w art. 78 i 79. Zgodnie z tymi przepisami uprawniony, którego prawa zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:

1. zaniechania naruszania,

2. usunięcia skutków naruszenia,

3. naprawienia wyrządzonej szkody,

4. wydania uzyskanych korzyści z bezprawnej publikacji wizerunku proszkowego.

Prawo do wizerunku w polskim systemie prawnym

Zasadą ogólną jest, że do rozpowszechniania wizerunku osoby trzeciej potrzebna jest jej zgoda. Musi być ona wyrażona w sposób, który nie pozostawia żadnych wątpliwości w kwestii jej zakresu i treści. Ponadto w żadnym wypadku nie może być ona domniemana.

Polski porządek prawny zapewnia każdemu środki ochrony jego wizerunku. Nikt nie może rozpowszechniać wizerunku osoby trzeciej bez jej zgody. Każdy ma prawo sprzeciwić się bezprawnemu naruszaniu jego dobra osobistego. Może to zrobić żądając zaniechania. Natomiast kiedy zostanie ono już naruszone, osoba ta może żądać usunięcia jego skutków. Dodatkowo pokrzywdzony ma prawo do ubiegania się o odpowiednie zadośćuczynienie pieniężne bądź odszkodowanie.