Wizerunek a prawo autorskie - jak chroniony jest nasz wizerunek?

Wizerunek, najprościej rzecz ujmując, jest utrwaleniem obrazu człowieka w taki sposób, w jaki dana osoba jest postrzegana, co prowadzi do tego, że może zostać rozpoznana. Z wizerunkiem danej osoby będziemy mieli więc do czynienia, kiedy zrobimy jej zdjęcie, namalujemy jej obraz, czy nakręcimy z nią film.  W jaki sposób może być chroniony wizerunek? Czy wizerunek piśmienniczy również podlega ochronie?

Co to jest wizerunek?

Warto podkreślić, że wizerunek to nie tylko utrwalony w jakiejś postaci wygląd zewnętrzny danej osoby. Będą to także jej cechy charakterystyczne, np. specyficzny sposób poruszania się, mówienia, gestykulacji, a nawet sposób czesania się czy ubierania. Ponadto przez stwierdzenie “postrzegania osoby” należy także rozumieć samo wyobrażenie o tej osobie. Dobrym tego przykładem będzie więc tzw. wizerunek piśmienniczy, z którym najczęściej mamy do czynienia w literaturze (np. w przypadku powieści fabularnych, gdzie bohaterem jest autentyczna postać, np. Napoleon). Innym tego przykładem może być pisanie o jakiejś osobie w internecie (np. umieszczenie historii na temat znajomego na swoim blogu).

Wizerunek piśmienniczy, tak jak wizerunek w postaci fizycznej, np. w formie obrazu, nie zawsze musi być prawdziwy (piśmienniczy może być przekłamany, jeśli ktoś rozpowszechnia fałszywe informacje na temat jakiejś osoby na stronie internetowej, przez co sprawia, że osoby trzecie mają mylne o tej osobie wyobrażenie, natomiast wizerunek w postaci fizycznej może być fałszywy, jeśli ktoś przerabia czyjeś zdjęcie w Photoshopie i takie rozpowszechnia). Wizerunek bardzo często łączy się ze sławą, renomą (np. w przypadku aktorów, polityków), dlatego nawet samo podszywanie się pod kogoś sławnego, wykorzystując jego znane imię, może być uznane za naruszenie prawa do wizerunku.

Wizerunek a prawo autorskie - uwagi ogólne

Prawo do ochrony wizerunku gwarantuje nam nie tylko ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, ale także kodeks cywilny oraz ustawa o ochronie danych osobowych.

Zgodnie z kodeksem cywilnym wizerunek jest traktowany jako dobro osobiste człowieka (art. 23 k.c.) i jego ochrony można dochodzić na zasadach określonych w art. 24 k.c. Natomiast na gruncie ustawy o ochronie danych osobowych, wizerunek podlega ochronie, bowiem na jego podstawie możliwa jest identyfikacja człowieka (art. 6 ustawy o ochronie danych osobowych) - stanowi więc daną osobową i jej bezprawne przetwarzanie może skutkować pociągnięciem do odpowiedzialności (art. 8 i 23 ustawy).

Bardzo istotna jest kwestia rozpoznawalności osoby. Jeśli więc utrwalony zostanie wizerunek osoby, ale nie będzie na nim widać jej cech charakterystycznych, które doprowadziłyby do identyfikacji, nie będzie mowy o ochronie wizerunku (podobnie w przypadku wizerunku piśmienniczego - jeśli opis danej osoby nie pozwala na jej identyfikację, nie będziemy mieli do czynienia z wizerunkiem piśmienniczym).

Wizerunek a prawo autorskie

W kodeksie cywilnym mamy do czynienia z ogólną ochroną wizerunku, traktowanego jako dobro osobiste. Ustawa o ochronie danych osobowych skupia się natomiast na ochronie przed bezprawnym przetwarzaniem wizerunku jako danej osobowej. Wizerunek jest chroniony także na podstawie przepisów ustawy o prawie autorskim, w której ustawodawca skupia się na określeniu zasad rozpowszechniania wizerunku:

Z powyższego przepisu można wyciągnąć następujące wnioski:

1. nie można rozpowszechniać czyjegoś wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej,

2. rozpowszechniać można, jeśli osoba przedstawiona wyraziła na to zgodę,

3. rozpowszechniać można, jeśli osoba przedstawiona otrzymała wynagrodzenie za pozowanie - nie trzeba wtedy ubiegać się o zezwolenie, ponieważ nie wymaga tego przepis ustawy,

4. rozpowszechniać nie można, jeśli osoba przedstawiona otrzymała wynagrodzenie za pozowanie, ale wyraźnie zastrzegła, że nie wyraża zgody na rozpowszechnianie,

5. rozpowszechniać można bez zezwolenia wizerunek osoby powszechnie znanej, jeśli został on wykonany w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych (politycznych, społecznych, zawodowych),

6. rozpowszechniać nie można bez zezwolenia, jeśli wizerunek osoby powszechnie znanej został wykonany w sytuacji prywatnej, niezwiązanej z jej funkcją publiczną,

7. rozpowszechniać można, jeśli wizerunek osoby stanowi jedynie szczegół całości (zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza) - np. widać tę osobę w tle.

Wizerunek a prawo autorskie - zgoda na rozpowszechnianie wizerunku

Zgoda jest podstawowym warunkiem, który musi być spełniony, jeśli chcemy rozpowszechniać czyiś wizerunek. Zgoda nie może być domniemana, może być udzielona w jakikolwiek sposób, ale musi być jednoznaczna i w przyszłości, w sytuacji ewentualnego sporu, łatwa do udowodnienia - najlepiej jest ją więc zawierać na piśmie.

Zgadzając się na rozpowszechnianiewizerunku, osoba zainteresowana powinna być świadoma, w jakim zakresie jej wizerunek zostanie wykorzystany - na zgodzie więc powinna być zawarta informacja na ten temat (np. zgoda dotyczy publikowania zdjęć w internecie na konkretnej stronie internetowej - nielegalne więc będzie opublikowanie tych zdjęć w tradycyjnej gazecie).

Należy pamiętać, że nawet jeśli ktoś nie sprzeciwia się zrobieniu mu zdjęcia, czy namalowaniu obrazu, nie można domniemywać, że również wyraża zgodę na publikację (czy też inną formę rozpowszechniania) swojego wizerunku. Tak więc wszelkie umieszczanie na Facebooku zdjęć, na których się znajdujemy (np. z imprezy), jest nielegalne, jeśli nie wyraziliśmy na to zgody. Oczywiście w praktyce najczęściej nikt nie egzekwuje swoich praw, jednak podkreślenia wymaga, że każdy ma prawo zażądać usunięcia takiego zdjęcia, a jeśli żądanie to nie zostanie spełnione - dochodzenia swoich roszczeń przed sądem.

Jedynym wyjątkiem, kiedy zgoda może być dorozumiana, jest sytuacja przedstawiona w art. 81 ust. 1 - pozujący otrzymał wynagrodzenie za pozowanie. Przepis ten wyraźnie wskazuje, że nie trzeba się wtedy ubiegać o zgodę na wykorzystaniewizerunku. Jednak, jeśli osoba pozująca wyraźnie zaznaczyła, że nie życzy sobie rozpowszechniania jej wizerunku, z wizerunku tego nie można skorzystać w żaden sposób (“Nie można argumentować, iż pozowanie, a nawet wybór zdjęć oznaczają oczywistą i bezwarunkową zgodę fotografowanego na wszelkie formy rozpowszechniania”, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 października 2008 r., I ACa 494/2008).

Wizerunek a prawo autorskie - osoba powszechnie znana oraz osoba stanowiąca szczegół całości

Ustawodawca zezwala na wykorzystanie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeśli wizerunek został wykonany w związku z pełnieniem przez tę osobę funkcji publicznych. Oznacza to, że możemy rozpowszechniać zdjęcie zrobione politykowi zmierzającemu na obrady Sejmu czy publicznie przemawiającemu na konferencji prasowej, jednak nie mamy prawa wykorzystać jego wizerunku utrwalonego, kiedy spacerował z żoną po parku. Podobnie możemy zrobić zdjęcie aktorowi na planie czy premierze filmu, jednak nie mamy prawa rozpowszechniać fotografii zrobionej mu, kiedy jadł obiad z przyjaciółmi w restauracji. W opisanych wyżej sytuacjach mamy wyraźny podział na czynności wykonywane w związku z pełnieniem funkcji publicznych oraz wykonywane prywatnie. Osoby publiczne, jak wszyscy ludzie, mają prawo do prywatności, natomiast robienie im zdjęć w sytuacjach prywatnych, a następnie ich rozpowszechnianie, jest naruszeniem tej prywatności.

Co jednak w sytuacji, jeśli użyjemy wizerunku znanej osoby, utrwalonego w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych w stworzonej przez nas reklamie? Działanie takie będzie nielegalne, jeśli będzie prowadziło do naruszenia dóbr osobistych owej osoby. Przykładowo, wizerunek znanego aktora zostanie wykorzystany do promowania jakiegoś produktu. Nawet jeśli wizerunek można było wykorzystać, ponieważ został utrwalony w sytuacji pełnienia przez tę osobę funkcji publicznych, to jednak jeśli dojdzie do naruszenia dóbr osobistych (wizerunek został wykorzystany do promowania produktu, z którym owa znana osoba nie chce mieć nic wspólnego), wykorzystanie wizerunku bez zgody będzie nielegalne.

Zezwolenie przez ustawodawcę na rozpowszechnianie wizerunku osób stanowiących jedynie szczegół całości ma na celu przede wszystkim ułatwienie działalności informacyjnej, sprawozdawczej oraz dokumentacyjnej, np. poprzez prezentowanie wydarzeń publicznych. Każdy ma prawo udostępnić zdjęcie z dużej imprezy (np. koncertu), czy z wakacji, gdzie robił sobie fotografie na tle zabytków, a przypadkowe osoby znalazły się w kadrze - nie jest wtedy wymagana zgoda tych osób, stanowią one jedynie szczegół zdjęcia. Należy jednak podkreślić, że nie można rozpowszechniać bez zgody osoby przedstawionej jej wizerunku skadrowanego (czyli np. wizerunku “wyciętego” z większej całości, odpowiednio skadrowanego w taki sposób, że uwaga oglądającego skupia się tylko na tej jednej osobie), czy wizerunku, który stanowi element większej całości (np. zdjęcie z imprezy), ale który ewidentnie został stworzony z naruszeniem prawa do prywatności (np. fotografia krajobrazowa, w ramach której uchwycono wizerunek osoby w sytuacji prywatnej - np. znajdującej się na podwórku własnego domu).

Wizerunek a prawo autorskie - jak się bronić?

Co zrobić, jeśli nasze prawo do wizerunku zostało naruszone? Możemy się bronić - zarówno na gruncie ustawy o prawie autorskim, jak i na gruncie kodeksu cywilnego oraz ustawy o ochronie danych osobowych.

W przypadku ustawy o prawie autorskim zostały przewidziane następujące środki ochrony (art. 78 ust. 1):

1. żądanie zaniechania działania - oznacza to, że jeśli dowiedzieliśmy się, że nasz wizerunek został rozpowszechniony bez naszej zgody, możemy przede wszystkim żądać od osoby odpowiedzialnej, aby zaprzestała tego działania, czyli np. usunęła nasze zdjęcie,

2. żądanie usunięcia skutków naruszenia - jeśli rozpowszechnienie naszego wizerunku doprowadziło do dalszych szkód, możemy żądać, aby osoba odpowiedzialna usunęła skutki swojego działania, np. jeśli umieściła nasze zdjęcie w internecie i ono zostało rozpowszechnione dalej, możemy żądać, aby osoba ta doprowadziła do usunięcia zdjęć z innych stron, czy też publicznie przeprosiła za swoje działania. Jeśli działanie tej osoby było zawinione, sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez poszkodowanego cel społeczny.

Na gruncie kodeksu cywilnego możemy domagać się rekompensaty, ponieważ naruszenie prawa do wizerunku jest naruszeniem dóbr osobistych, sprawca więc może być pociągnięty do odpowiedzialności. Możliwe jest więc żądanie od niego zadośćuczynienia (w przypadku szkody niemajątkowej takiej jak ból, cierpienie, doświadczenie wstydu), czy też odszkodowania (w przypadku szkody majątkowej - jeśli np. wskutek rozpowszechnienia naszego wizerunku utraciliśmy zarobek). Warto podkreślić, że wspomniany wcześniej wizerunekpiśmienniczy może być chroniony tylko na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, ponieważ kłamliwe przedstawienie czyjegoś wizerunku w postaci pisemnej jest tak naprawdę naruszeniem dóbr osobistych (wizerunku, czci, dobrego imienia itd.). Z powyższego wynika, że nie można nikomu zabronić rozpowszechniania informacji prawdziwych (jeśli więc, ktoś będzie rozpowszechniał na nasz temat w internecie informacje rzeczywiste, zgodne z prawdą, nie będzie dochodziło do naruszenia dóbr osobistych).

Swoich praw dotyczących wizerunku i jego przetwarzania można również dochodzić na gruncie ustawy o ochronie danych osobowych, o ile wizerunek będzie spełniał przesłanki uznania za daną osobową (art. 18 ustawy).