W systemie ubezpieczeń społecznych przewidziano możliwość przyznania, w drodze wyjątku, świadczenia emerytalnego lub rentowego osobie, która nie spełnia wszystkich wymogów niezbędnych do jego otrzymania w zwykłym trybie. Jednak również w takim przypadku konieczne jest zaistnienie pewnych warunków. W wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 4 sierpnia 2022 roku (III OSK 7023/21) odniesiono się do problemu możliwości przyznania wspomnianego świadczenia osobie częściowo niezdolnej do pracy. Poniżej opisano instytucję omawianego świadczenia oraz przedstawiono wniosek wynikający z wyroku NSA.
Świadczenie specjalne przyznawane w drodze wyjątku
Zgodnie z art. 83 ust. 1 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych – dalej „ustawa emerytalna” – ubezpieczonym (tj. osobom podlegającym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym) oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą – ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek – podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, Prezes ZUS-u może przyznać w drodze wyjątku świadczenia w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie.
W świetle tego przepisu przyznanie emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku uzależnione jest od łącznego spełnienia następujących warunków:
- warunek 1 – wnioskodawca jest lub był osobą ubezpieczoną w rozumieniu ustawy emerytalnej, lub jest członkiem rodziny pozostałym po ubezpieczonym;
- warunek 2 – nie spełnia warunków ustawowych do uzyskania świadczenia wskutek szczególnych okoliczności;
- warunek 3 – nie może podjąć pracy lub innej działalności objętej ubezpieczeniem społecznym z uwagi na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek;
- warunek 4 – nie posiada niezbędnych środków utrzymania.
Dopiero kiedy ma miejsce ustalenie wystąpienia powyższych przesłanek, uruchomiona zostaje konstrukcja decyzji uznaniowej, na której gruncie organ może przyznać przedmiotowe świadczenie.
Świadczenie specjalne - wniosek o przyznanie
Osoba starająca się o przyznanie świadczenia w drodze wyjątku składa oświadczenie o stanie rodzinnym, majątkowym i o sytuacji materialnej (formularz ZUS ERP-15), obejmujące informacje o:
osobie składającej oświadczenie (dane identyfikacyjne);
źródłach dochodu:
praca zarobkowa,
emerytura,
renta,
dochody z innych źródeł (wynajem pokoi, mieszkania itp., produkcja rolna, praca dorywcza, alimenty, inne),
zasiłki (dla bezrobotnych, z opieki społecznej),
inne formy pomocy;
sytuacji materialnej najbliższych członków rodziny, którzy wspólnie z osobą składającą oświadczenie zamieszkują i gospodarują (osoby spokrewnione lub niespokrewnione, które pozostają ze składającym oświadczenie w faktycznym związku, np. małżonek, dzieci i inne osoby wspólnie zamieszkujące i gospodarujące);
sytuacji rodzinnej i materialnej członków rodziny, a w szczególności dzieci, które nie prowadzą ze składającym oświadczenie wspólnego gospodarstwa domowego;
majątku nieruchomym, ruchomym i innych prawach majątkowych:
dom,
mieszkanie,
gospodarstwo rolne,
inne nieruchomości,
samochody,
maszyny;
dodatkowych okolicznościach mogących mieć wpływ na rozstrzygnięcie wniosku (np. okresy przerw w ubezpieczeniu, a jeśli wystąpiono o rentę rodzinną – okresy przerw w ubezpieczeniu osoby zmarłej, oraz przyczyny tych przerw).
Całkowita niezdolność do pracy jako przesłanka otrzymania świadczenia specjalnego w drodze wyjątku
W myśl art. 12 ustawy emerytalnej niezdolną do pracy w rozumieniu ustawy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.
Jak stanowi art. 13 ustawy emerytalnej, przy ocenie stopnia i przewidywanego okresu niezdolności do pracy oraz rokowania co do odzyskania zdolności do pracy uwzględnia się:
stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji;
możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne.
Niezdolność do pracy orzeka się na okres nie dłuższy niż 5 lat. Jeżeli jednak według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem 5 lat, niezdolność do pracy orzeka się na okres dłuższy.
Zgodnie z art. 14 ustawy emerytalnej oceny niezdolności do pracy, jej stopnia oraz ustalenia:
daty powstania niezdolności do pracy,
trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do pracy,
związku przyczynowego niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi okolicznościami,
trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do samodzielnej egzystencji,
celowości przekwalifikowania zawodowego
– dokonuje w formie orzeczenia lekarz orzecznik ZUS-u (dalej „lekarz orzecznik”).
Od orzeczenia lekarza orzecznika osobie zainteresowanej przysługuje sprzeciw do komisji lekarskiej ZUS-u, w ciągu 14 dni od dnia doręczenia tego orzeczenia. Ponadto Prezes ZUS-u, w terminie 14 dni od dnia wydania orzeczenia przez lekarza orzecznika, może zgłosić zarzut wadliwości orzeczenia i przekazać sprawę do rozpatrzenia komisji lekarskiej.
Orzeczenie lekarza orzecznika, od którego nie wniesiono sprzeciwu lub co do którego nie zgłoszono zarzutu wadliwości, albo orzeczenie komisji lekarskiej stanowi dla organu rentowego podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń przewidzianych w ustawie, do których prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji.
W orzecznictwie podnosi się, że w postępowaniu dotyczącym przyznania świadczenia w drodze wyjątku nie istnieje możliwość weryfikowania orzeczenia lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej ZUS-u, a organ, rozstrzygając sprawę w drodze decyzji administracyjnej, związany jest treścią takiego orzeczenia. Orzeczenie o niezdolności do pracy stanowi wprawdzie okoliczność faktyczną, która podlega ocenie w postępowaniu w przedmiocie przyznania świadczenia w drodze wyjątku, jednak ocena takiego orzeczenia w ramach tego postępowania sprowadza się wyłącznie do zbadania, czy jego treść odpowiada wymogom zawartym w art. 83 ust. 1 ustawy emerytalnej. Badanie orzeczenia w przedmiocie niezdolności do pracy ma charakter wyłącznie formalny, a poza zakresem zainteresowania w postępowaniu w sprawie przyznania świadczenia w drodze wyjątku pozostaje natomiast kwestia prawidłowości ustalenia stopnia niezdolności do pracy (por. wyrok NSA z 18 sierpnia 2020 roku, I OSK 871/20).
Czy świadczenie specjalne w drodze wyjątku może otrzymać osoba częściowo niezdolna do pracy?
Osoba, w odniesieniu do której orzeczono częściową niezdolność do pracy (jeżeli nie zachodzi przypadek, że sam wiek osoby ubiegającej się o świadczenie nie pozwala jej na podjęcie pracy), nie spełnia koniecznego warunku przyznania jej świadczenia w drodze wyjątku, gdyż w art. 81 ust. 1 ustawy emerytalnej zawarto warunek całkowitej niezdolności do pracy (patrz wyżej warunek 3).
