Z wielu względów zobowiązanie może być niemożliwe do wykonania. Z inną sytuacją będziemy mieć jednak do czynienia w przypadku, gdy niemożliwość była pierwotna, niż gdy pojawiła się już po powstaniu zobowiązania. Jakie skutki wywołuje niemożliwość świadczenia? Czy niemożliwość świadczenia z przyczyn ekonomicznych może być podstawą do zmiany lub rozwiązania stosunku prawnego? Dowiesz się z poniższego artykułu!
Niemożliwość świadczenia pierwotna
Umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna. Strona, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o niemożliwości świadczenia, a drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, obowiązana jest do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o niemożliwości świadczenia.
Zgodnie z orzecznictwem: „Świadczenie, którego nie zdoła wykonać dłużnik, lecz które może być wykonane przez inną osobę, traktowane jest na gruncie przepisu, jako możliwe, ale reguła ta nie ma zastosowania, gdy z umowy, ustawy, właściwości zobowiązania wynika obowiązek jego spełnienia przez dłużnika i wówczas niemożliwość świadczenia przez dłużnika, jest tożsama z niemożliwością świadczenia w rozumieniu normatywnym […]” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie V Wydział Cywilny z 20 czerwca 2018 roku (V ACa 642/17).
Niemożliwość świadczenia następcza
Jeżeli świadczenie stało się niemożliwe skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa.
Niemożliwość następcza świadczenia, aby skutkować wygaśnięciem zobowiązania, powinna być:
- zupełna,
- trwała,rozwiązanie um
- obiektywna,
- niezmienna w czasie.
Zgodnie ze stanowiskiem orzecznictwa: „Zupełność tego stanu oznacza niemożność zaspokojenia wierzyciela w jakikolwiek sposób, trwałość zaś, oznacza niezmienność w czasie wchodzącym w rachubę z punktu widzenia interesu wierzyciela, względnie z uwagi na naturę zobowiązania. Obiektywny charakter niemożności spełnienia świadczenia wyraża się natomiast w tym, że nie tylko dłużnik, ale także każda inna osoba nie jest w stanie zachować się w sposób zgodny z treścią zobowiązania, ponieważ z przyczyn o charakterze powszechnym lub dotyczących sytuacji dłużnika świadczenie jest niewykonalne. […] Ponadto, niemożliwość zaspokojenia musi być niezmienna w czasie zarówno z punktu widzenia interesu wierzyciela, jak i z uwagi na naturę zobowiązania” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 26 maja 2021 roku (V CSKP 21/21).
Niemożliwość jednego ze świadczeń
Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może, według swego wyboru:
- żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania;
- odstąpić od umowy.
Niemożliwość niezawiniona
Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to świadczenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego, a w wypadku, gdy je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Jeżeli świadczenie jednej ze stron stało się niemożliwe tylko częściowo, strona ta traci prawo do odpowiedniej części świadczenia wzajemnego. Druga strona może jednak od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.
Niemożliwość gospodarcza świadczenia
Za niemożliwość świadczenia wywołującą powyżej opisane skutki nie uznaje się natomiast tzw. niemożliwości gospodarczej świadczenia.
Zgodnie z orzecznictwem jest to: „[…] stan rażącej nieproporcjonalności między wartością przedmiotu świadczenia, połączonej z oczekiwanymi przez strony korzyściami, a kosztami, które należałoby ponieść, aby wykonać zobowiązanie, który oznacza, że zobowiązanie odrywa się od swego gospodarczego uzasadnienia, od celów, które były przyczyną sprawczą jego powstania. Przypadki gospodarczej niemożliwości świadczenia powinny być odnoszone do sytuacji, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności. Będzie ona dotyczyć takich zobowiązań, których wykonania nie będzie żądał żaden rozsądny uczestnik obrotu, mimo technicznej możliwości wykonania zobowiązania, albowiem z uwagi na kontekst ekonomiczny, wykonanie zobowiązania jest nieracjonalne” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 26 maja 2021 roku (V CSKP 21/21).
Klauzula rebus sic stantibus
Klauzula rebus sic stantibus przewiduje, że jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę, sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.
Klauzula może być zatem zastosowana, gdy:
- dojdzie do nadzwyczajnej zmiany stosunków,
- wystąpi nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia lub groźba rażącej straty dla jednej ze stron,
- można wykazać związek przyczynowy pomiędzy nadzwyczajną zmianą stosunków a nadmierną trudnością w spełnieniu świadczenia lub groźbą rażącej straty,
- wpływ zmiany stosunków nie został przez strony przewidziany na etapie zawierania umowy.
Kiedy możemy uznać daną sytuację za nadzwyczajną zmianę stosunków? O tym, czy dana zmiana stosunków kwalifikuje się do uznania jej za nadzwyczajną, każdorazowo decyduje sąd, warto więc przeanalizować, które sytuacje orzecznictwo za takie uznaje. Zgodnie ze stanowiskiem orzecznictwa:
- „Za nadzwyczajną zmianę wywołującą określone skutki, których strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, należy uznać taką zmianę orzecznictwa, która zmienia interpretację norm praw podatkowego w sposób prowadzący do nadzwyczajnego, bardzo poważnego zwiększenia obciążenia podatkowego, […] Nawet jeżeli strona pozwana powinna zakładać możliwość zmian w sposobie opodatkowania, to nie mogła przewidzieć, że będzie to zmiana tak znaczna” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z 10 lipca 2020 roku (I ACa 590/19).
- „Zmiany cen towarów, których wytworzenie wymaga zastosowania szeregu różnych materiałów, a więc uwzględnienia licznych czynników kształtowania ceny gotowego towaru, w tym poprzez zmiany koniunktury mające charakter globalny (np. zmiana cen surowców na światowych rynkach), nie są zjawiskami niezwykłymi, niespotykanymi, czy niezmiernie rzadkimi. Należą raczej do zjawisk normalnych” – wyrok Sądu Okręgowego w Toruniu – I Wydział Cywilny z 23 grudnia 2019 roku (I C 2164/18).
- „Nadzwyczajna zmiana okoliczności, […], musi być nagła i niespodziewana, gdy tymczasem otwieranie w okolicy sklepów, w tym wielkopowierzchniowych i galerii handlowych, jest naturalnym przejawem rozwoju gospodarczego terenu i zwykłym ryzykiem gospodarczym, ponoszonym przez przedsiębiorcę” – postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 18 stycznia 2019 roku (I CSK 369/18).
- „Do przyczyn zaistnienia takiego stanu zaliczane są zdarzenia natury przyrodniczej (nieurodzaj), społecznej (epidemia, klęski żywiołowe, kryzys gospodarczy), powszechnie występujące” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 8 marca 2018 roku (II CSK 303/17).
Przykład 1.
Dalsze wykonywanie świadczenia przez dłużnika jest ekonomicznie nieracjonalne, ale przyczyną takiego stanu rzeczy jest jego choroba. Czy takie okoliczności mogą być uznane za nadzwyczajną zmianę stosunków? W takim wypadku trzeba mieć na uwadze, że nadzwyczajna zmiana stosunków ma ze swej istoty charakter powszechny. Nie będą więc nią wszelkie indywidualne uwarunkowania dotyczące dłużnika.
Nadzwyczajna zmiana siły nabywczej pieniądza
W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania sąd może po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.
