Właściwość sądu w postępowaniu cywilnym i karnym

Sprawy cywilne, podobnie jak sprawy karne, rozpatrywane są przez właściwe sądy. O tym, jak ustalić właściwość sądu, decydują natomiast przepisy prawa. Co do zasady możemy wyróżnić trzy rodzaje właściwości, które są zachowane we wszystkich sądach powszechnych. Znajdują więc one swoje zastosowanie w sądach rejonowych, okręgowych, a także apelacyjnych.

Właściwość sądu - rodzaje

Właściwość sądu w postępowaniu cywilny:

• właściwość rzeczowa sądu,
• właściwość miejscowa sądu,
• umowna,
• przemienna,
• wyłączna,
• delegacyjna,
• właściwość funkcjonalna sądu.

Przy wnoszeniu pozwu do sądu bardzo ważne jest prawidłowe określenie podstaw naszego roszczenia i właściwości sądu. Jeżeli sąd przyjmie sprawę, pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, nawet jeśli jego właściwość zmieni się w toku sprawy. Często zdarza się, że w trakcie postępowania wychodzą na jaw nowe fakty i zmieniają się okoliczności, które wpływają na właściwość sądu, np. z rejonowego na okręgowy ze względu na przekroczenie dopuszczalnej wysokości wartości sporu dla spraw rozpatrywanych przez sądy rejonowe (tj. 75 000 zł dla spraw cywilnych i 100 000 zł dla spraw gospodarczych). Zdarza się również, że w trakcie postępowania pozwany zmienił miejsca zamieszkania, nie zmieni to jednak właściwości sądu. Takie rozwiązanie ma swoje uzasadnienie we wprowadzonej zasadzie ciągłości i utrwalenia właściwości sądu, który był właściwy w chwili wniesienia pozwu. Zasada ta odnosi się do każdego rodzaju właściwości zarówno miejscowej, rzeczowej, jak i funkcjonalnej - wskazuje to art. 15 kodeksu postępowania cywilnego:

Rzeczowa właściwość sądu

Właściwość rzeczowa sądu określa, który sąd będzie rozpoznawał sprawę cywilną w pierwszej instancji - sąd rejonowy czy okręgowy. W zakresie właściwości rzeczowej obowiązuje zasada, że wszystkie sprawy cywilne z wyjątkiem spraw, dla których została przewidziana właściwość sądu okręgowego, rozpatrywane są w sądach rejonowych w pierwszej instancji. Podkreśla to art. 16 kpc:

Podstawowe znaczenie dla właściwości rzeczowej ma art. 17 kpc, który wymienia sądy okręgowe jako właściwe do rozpatrywania w I instancji sprawy z zakresu:

• praw niemajątkowych i łącznie z nimi dochodzonymi roszczeniami majątkowymi (z wyłączeniem spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, ustalenie bezskuteczności ojcostwa oraz rozwiązania przysposobienia)

• ochrony praw autorskich (majątkowych i niemajtkowych)

• roszczeń wynikających z praw własności przemysłowej

• roszczeń z zakresu prawa prasowego (majątkowych i niemajątkowych)

• praw majątkowych, w których wartość przedmiotu sporu (WPS) przekracza 75 000 zł, a w sprawach gospodarczych 100 000 zł

• wydania orzeczenia zastępującego uchwałę spółdzielni

• uchylenia, stwierdzenia nieważności lub ustalenia nieistnienia uchwał organów osób prawnych

• zapobiegania i zwalczania nieuczciwej konkurencji

• odszkodowań z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem.

Sądy rejonowe nie są uprawnione do rozpatrywania spraw, które podlegają przepisom o właściwości rzeczowej sądu okręgowego. Wyrok wydany przez sąd rejonowy w sprawach, których właściwy jest sąd okręgowy, stanowi zgodnie z art. 379 pkt 6 kpc przyczynę nieważności postępowania.

Jeśli jednak sąd rejonowy rozpatrzy sprawę o zapłatę w sprawie cywilnej, w której wartość przedmiotu sporu wynosi np. 80 000 zł, nie będzie to przyczyna nieważności postępowania, lecz jedynie uchybienie procesowe.

Przy składaniu pozwu sąd każdorazowo sprawdza swoją właściwość rzeczową, a jeżeli uzna, że jest niewłaściwy do rozpatrywania danej sprawy, przekaże ją do odpowiedniego sądu. Przedłuży to czas postępowania, nie zawsze jest jednak oczywiste, który sąd będzie właściwy, dlatego warto zaznaczyć, co stanowi dla nas podstawę właściwości sądu w uzasadnieniu pozwu. 

Miejscowa właściwość sądu

Miejscowa właściwość sądu wskazuje, który z sądów rzeczowo właściwych jest jednocześnie w danej sprawie właściwy miejscowo. Po ustaleniu właściwości rzeczowej sądu należy ustalić właściwość miejscową, czyli sprecyzować, który sąd będzie rozpatrywał nasz pozew (sąd właściwy dla miejsca zamieszkania powoda czy sąd właściwy dla miejsca zamieszkania pozwanego).

Najczęściej miejscowa właściwość sądu jest ustalana według miejsca zamieszkania pozwanego. Jeżeli pozwanym jest osoba prawna lub jednostka organizacyjna, miejscowa właściwość sądu wyznacza miejsce siedziby pozwanego.

W przypadku pozwu przeciwko osobie, która nie ma miejsca zamieszkania na terenie Polski, sądem właściwym miejscowo będzie wyznaczony według jego pobytu w Polsce. Jeżeli pozwany nie ma w Polsce ani miejsca zamieszkania, ani miejsca pobytu, lub gdy jest ono nieznane, ustala się właściwość miejscową sądu według jego ostatniego miejsca zamieszkania w Polsce.

Powództwa przeciwko Skarbowi Państwa wyznacza się przed sądem właściwym ze względu na siedzibę państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.

Powyższe zasady są stosowane, jeżeli nie występują dodatkowe okoliczności. Wyróżniamy ponadto:

• właściwość przemienną - występuje, jeżeli jest więcej niż jeden sąd właściwy do rozpatrywania danej sprawy - np. dla roszczeń alimentacyjnych sądem właściwym miejscowo może być sąd właściwy dla pozwanego lub sąd właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby uprawnionej do alimentów;

• właściwość wyłączną - w określonych sprawach do rozpatrywania jest tylko jeden sąd właściwy. Właściwość ta uchyla właściwość miejscową ogólną i przemienną;
  np. właściwość wyłączna stosowana jest w sprawach o własność lub inne prawa rzeczowe na nieruchomości;

• właściwość delegacyjną - powstaje z mocy postanowienia sądu wyższego rzędu i ma miejsce, jeżeli z danej sprawy wyłączeni są wszyscy sędziowie z sądu właściwego miejscowo;

• właściwość umowną - wynikająca z umowy stron, zawartej na piśmie - można ją ustalić w jednej z klauzul umowy lub odrębnym dokumentem.

Funkcjonalna właściwość sądu

Właściwość funkcjonalna, nazywana funkcyjna lub instancyjną, wskazuje, który sąd w danej sprawie jest sądem drugiej instancji. Pozwany nie ma wpływu na właściwość funkcjonalną, ponieważ, opierając się na właściwości instancyjnej, sądy okręgowe rozpoznają środki odwoławcze od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sądy rejonowe. Analogicznie właściwością funkcjonalną sądu, w sprawie, w której I instancją był sąd okręgowy, będzie sąd apelacyjny. Są one więc zawsze właściwie zgodne z właściwością rzeczową i miejscową. Zawsze jednak istnieje możliwość wyłączenia sędziego, grona sędziów lub nawet całego sądu, nawet drugiej instancji. Podstawą do wyłączenia jest Art. 48. § 1. kpc, który stanowi, że sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy:

• w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron

• w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych

• w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;

• w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;  

• w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia,

• w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.

Niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 48 sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.

Na podstawie powyższych artykułów można wyłączyć ze sprawy sędziego. W sytuacji, gdy stroną przeciwną jest np. były sędzia albo bardzo wpływowa osoba w danej okolicy i istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo, że sędzia może być bezstronny, wyklucza się wszystkich sędziów z danego sądu i przekazuje sprawę do rozpatrzenia innemu sądowi. Będzie to wyłączenie danego sądu z możliwości orzekania poprzez wyłączenie wszystkich pracujących sędziów.

Z właściwości funkcjonalnej wynika również, ze sądy rejonowe wykonują następujące czynności w postępowaniu cywilnym:

• udzielają pomocy sądowej na żądanie innych sądów powszechnych oraz polubownych;

• prowadzą postępowania pojednawcze;

• na wniosek strony wyznaczają arbitrów sądu polubownego;

• zabezpieczają dowód w wypadkach niecierniących zwłoki.

Do właściwości funkcjonalnej Sądu Najwyższego należy natomiast:

• rozpoznawanie skargi kasacyjnej od prawomocnych wyroków sądów II instancji;

• rozpoznanie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnych orzeczeń sądowych;

• rozpoznawania zażaleń na postanowienia sądów II instancji;

• rozstrzyga zagadnienia prawne budzące wątpliwości i podejmuje w związku z nimi uchwały.