Postępowanie przygotowawcze w procedurze karnej prowadzone jest przez prokuraturę. To ona wszczyna śledztwo lub dochodzenie, wydaje postanowienia w przedmiocie wykonania określonych czynności operacyjnych, rozdziela obowiązki pozostałym organom ścigania. Co do zasady każda decyzja zapadła w postępowaniu powinna pochodzić właśnie od prokuratora. Zdarzają się jednak sytuacje, kiedy nie ma czasu na czekanie na takie rozstrzygnięcie. W tego typu wypadkach decyzja może pochodzić bezpośrednio od funkcjonariusza, który bierze udział w danej operacji. W sytuacjach niecierpiących zwłoki wydanie dokumentów oraz innych przedmiotów na żądanie Policji jest obowiązkiem, a brak jego spełnienia może grozić sankcjami karnymi.
Postępowanie karne a rola Policji
Mimo iż to Prokuratura prowadzi postępowanie karne w jego fazie przygotowawczej, to większość czynności śledczych wykonują funkcjonariusze Policji. To oni stoją na pierwszej linii frontu w walce z przestępczością, często będąc zmuszeni podejmować decyzje błyskawicznie. Od tego bowiem mogą zależeć dalsze losy śledztwa lub dochodzenia oraz sytuacja pokrzywdzonych i oskarżonych. Warto pamiętać, że Policja ma prawo do żądania wydania rzeczy, ich odebrania, zatrzymania oraz zabezpieczenia nie tylko podczas wykonywania czynności zabezpieczających w trakcie postępowania karnego. Uprawnienie takie przysługuje im również wtedy, gdy wobec danej osoby nie zostało wszczęte żadne dochodzenie lub śledztwo. W każdej sytuacji, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie, że określona rzecz może stanowić dowód w sprawie popełnienia przestępstwa, policjant ma prawo do zajęcia takiego przedmiotu. Kiedy zatem wydanie dokumentów na żądanie Policji będzie nieuniknione? Jak wygląda procedura zatrzymania rzeczy? O tym poniżej.
Kiedy Policja może żądać wydania dokumentów?
Przesłanki oraz zasady zatrzymania dokumentów zostały określone w art. 217 Kodeksu postępowania karnego (dalej jako kpk). Od razu na wstępie warto wskazać, że ustawa nie różnicuje dowodu z dokumentów z innymi ich rodzajami, stąd też procedura wydania, odebrania i zabezpieczenia dowodów z dokumentów jest analogiczna jak w wypadku innych przedmiotów.
Zasadniczo zatrzymanie rzeczy należy do kompetencji Policji, przy czym czynność ta realizowana jest na podstawie decyzji prokuratora. Jeżeli Policja w trakcie prowadzonego postępowania przygotowawczego dochodzi do wniosku, iż dane przedmioty stanowią dowód w sprawie, zwraca się z wnioskiem o wydanie postanowienia do prokuratora, a następnie dokonuje zajęcia zgodnie z wydanym postanowieniem. Na etapie sądowym proces ten realizuje się na podstawie postanowienia wydanego przez sąd. Prawo karne wykształciło zasadę generalną, zgodnie z którą uprawnionymi do podjęcia decyzji o zatrzymaniu rzeczy, w tym dokumentów, jest wyłącznie sąd lub prokurator, przy czym żądanie wydania rzeczy nie zawsze musi przybierać formy postanowienia. Możliwe są przypadki, kiedy zatrzymanie rzeczy zostanie dokonane w trakcie innych czynności procesowych, na przykład w czasie oględzin, w trakcie których organ uzna, iż dla dobra postępowania konieczne jest zabezpieczenie danego przedmiotu jako dowodu w sprawie.
Od opisanej powyżej zasady istnieją wyjątki. Zgodnie z art. 217 § 1 kpk w wypadkach niecierpiących zwłoki uprawnionym do wystąpienia z żądaniem wydania rzeczy jest również funkcjonariusz Policji lub inny uprawniony organ (uprawnienie może wynikać z ustawy szczegółowej, są to m.in. straż graniczna, ABW, CBA, KAS). Wypadek niecierpiący zwłoki należy rozumieć jako sytuację, w której konieczność wystąpienia przez Policję do prokuratora lub sądu o wydanie postanowienia o zatrzymaniu rzeczy skutkowałoby opóźnieniem w dokonaniu czynności zatrzymania mogącym pociągać za sobą ryzyko ukrycia, utraty, uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy. Wypadek niecierpiący zwłoki może zaistnieć w szczególności w trakcie innych czynności procesowych prowadzonych przez Policję, kiedy na jaw wyjdzie, iż osoba przeszukiwana jest w posiadaniu dokumentów lub innych przedmiotów, które mogą być dowodami w sprawie.
Przesłanki zatrzymania dokumentów (rzeczy)
Zatrzymaniu podlegają nie tylko rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie, ale również te, których zajęcie ma na celu zabezpieczenie kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym, przepadku, środków kompensacyjnych albo roszczeń o naprawienie szkody. Zatrzymanie może nastąpić w drodze dobrowolnego wydania, odebrania (z użyciem środków przymusu) lub też w trakcie przeszukania konkretnego miejsca. Zajęciu podlegają rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie, które:
- służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa;
- zachowały na sobie ślady przestępstwa;
- pochodzą bezpośrednio lub pośrednio z przestępstwa;
- mogą służyć do wykrycia sprawcy czynu lub ustalenia przyczyn okoliczności przestępstwa;
- są nielegalne na terenie obowiązywania polskiej ustawy karnej (np. narkotyki, broń).
Warto wspomnieć również o dokumentach, które zostały zapisane w formie cyfrowej. W tym wypadku zatrzymać i zabezpieczyć można nośniki danych, na których znajdują się pliki z dokumentami – jak laptop, pendrive, dysk twardy zewnętrzny lub wewnętrzny – ale można również „zająć dane cyfrowe” poprzez ich skopiowanie. Kopiując dane elektroniczne, można jednocześnie zająć ich nośnik, jednakże w takiej sytuacji czynność taka musi być uzasadniona istotnymi potrzebami postępowania karnego (dowód z nośnika musi charakteryzować się „niezbędnością” dla śledztwa lub dochodzenia). Nie jest zatem zasadne zajmowanie całych jednostek komputerowych (komputerów stacjonarnych), w przypadku gdy możliwe jest wymontowanie dysku twardego.
Aby możliwym było zatrzymanie rzeczy, sąd lub prokuratura, a względnie Policja muszą dysponować wiarygodnymi informacjami, zgodnie z którymi w posiadaniu danej osoby w danym miejscu znajduje się przedmiot, który może stanowić istotny dowód w sprawie albo podlegać zajęciu ze względu na konieczność zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym, przepadku, środków kompensacyjnych albo roszczeń o naprawienie szkody. Niezbędnym warunkiem powstania prawa do żądania wydania rzeczy jest istnienie informacji, iż dany przedmiot może stanowić dowód w sprawie albo podlegać zajęciu dla wspomnianego zabezpieczenia. Jak wskazuje się w doktrynie, „zatrzymanie nie może być dowolne, gdyż pozbawia uprawnioną osobę posiadania rzeczy, które stanowi element konstytucyjnie chronionego prawa własności, w tym prawa do posiadania rzeczy. Okoliczności stanowiące przesłankę zatrzymania rzeczy powinny wynikać z procesowo uzyskanych informacji, gdyż tylko wtedy posiadają walor wiarygodności” (por. t. I, red. Drajewicz, 2020, wyd. 1/Nawacki). Wskazuje się również, iż instytucja zatrzymania rzeczy powinna mieć miejsce jedynie wtedy, gdy w ocenie organu dane okoliczności nie będą mogły być ustalone w inny sposób.
Jak powinno przebiegać zatrzymanie rzeczy?
Prawidłowe przeprowadzenie zatrzymania rzeczy jest bardzo ważne dla procedury karnej. Błędy popełnione w trakcie czynności mogą bowiem doprowadzić do sytuacji, gdzie „bezprawnie” uzyskany przez Policję dowód nie będzie mógł zostać przeprowadzony przez sąd w trakcie procesu karnego.
W pierwszej kolejności przez sąd lub prokuraturę musi zostać wydane postanowienie o zatrzymaniu przedmiotu. Decyzja taka powinna zawierać określenie rzeczy, które mają być zatrzymane, dane osobowe i adresowe lub dane firmy, u której czynność ta ma być przeprowadzona, oraz organ, który zrealizuje zajęcie. Dodatkowo do postanowienia należy dołączyć uzasadnienie, w którym przedstawione zostaną dowody lub okoliczności uprawdopodobniające, że wymienione rzeczy znajdują się w miejscu wskazanym w postanowieniu.
W dalszej kolejności Policja lub inny upoważniony organ, zjawiając się na miejscu zatrzymania, powinni dokonać wezwania osoby będącej w posiadaniu rzeczy podlegającej wydaniu do jej dobrowolnego wydania. Żądając wydania rzeczy, Policja jest zobligowana do okazania postanowienia w przedmiocie wydania rzeczy w taki sposób, aby osoba, której decyzja dotyczy, mogła się spokojnie z nią zapoznać. Jeżeli rzecz określona w postanowieniu została wydana dobrowolnie, organ nie ma prawa na prowadzenie dalszych czynności w miejscu przebywania rzeczy, np. nie może dokonać przeszukania lokalu czy osoby, która rzecz posiadała.
W sytuacji jednak gdy dobrowolne wydanie rzeczy nie miało miejsca, Policja jest uprawniona do odebrania rzeczy przy użyciu środków przymusu. Przymusowe odebranie rzeczy nakłada na organy ścigania dodatkowe obowiązki, bowiem po uzyskaniu przedmiotu Policja jest zobligowana zwrócić się niezwłocznie do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie takiego zatrzymania. Postanowienie w tym przedmiocie musi zostać wydane w terminie 7 dni. Decyzja taka ma na celu zalegalizować czynność Policji, która w sposób poważny zaingerowała w sferę prywatności i własności osoby przeszukiwanej. Brak zatwierdzenia skutkuje koniecznością zwrotu rzeczy jej właścicielowi oraz brakiem możliwości przeprowadzenia dowodu z danego przedmiotu. Policja, odbierając rzecz, ma obowiązek zawiadomić jej właściciela o prawie do zgłoszenia żądania zatwierdzenia zatrzymania rzeczy. W przypadku zgłoszenia takiego żądania sąd lub prokurator mają 7 dni na wydanie postanowienia i doręczenie go osobie, która wyszła z żądaniem.
Zatrzymanie rzeczy – wypadek niecierpiący zwłoki
W przypadku gdy Policja lub inny uprawniony do tego organ, działając we własnym zakresie, zdecyduje się na zajęcie rzeczy bez uprzedniego postanowienia prokuratora lub sądu (w wypadku niecierpiącym zwłoki), ma obowiązek zalegalizować takie działanie. W tym celu musi w terminie 7 dni uzyskać zatwierdzenie swojego działania wydane przez sąd lub prokuratora. Jeżeli czynność nie zostanie zatwierdzona we wskazanym terminie albo sąd lub prokurator odmówią zatwierdzenia, zatrzymana rzecz musi zostać zwrócona właścicielowi. W omawianym przypadku, nawet gdy przedmiot został wydany dobrowolnie, organ ma obowiązek pouczyć właściciela rzeczy o prawie do złożenia wniosku o sporządzenie i doręczenie postanowienia sądu lub prokuratora o zatwierdzeniu zatrzymania. Doręczenie postanowienia powinno nastąpić w terminie 14 dni od zatrzymania rzeczy.
Wydanie dokumentów na żądanie Policji – podsumowanie
Zbieranie dowodów materialnych w trakcie procesu karnego nie powinno nikogo dziwić. Nie powinno również dziwić, że w większości przypadków dowody takie nie zostają doręczone prokuraturze przez sprawców lub ofiary przestępstw „ot tak”. Organy ścigania muszą je zdobyć. W tym celu ustawodawca przewidział w procedurze karnej instytucję zatrzymania rzeczy mogących stanowić przedmiot dowodu lub podlegających zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym lub roszczeń o naprawienie szkody. Zasadniczo zajęcie powinno odbywać się na podstawie postanowienia wydanego przez prokuratora (w trakcie postępowania przygotowawczego) lub sąd (w czasie właściwego postępowania sądowego). Istnieją jednak sytuacje, kiedy organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie nie mogą zwlekać i muszą działać natychmiast. Dzieje się tak m.in. wtedy, gdy brak zajęcia danego przedmiotu może grozić jego ukryciem, utratą, uszkodzeniem lub zniszczeniem. W takich przypadkach kpk daje im możliwość zatrzymania rzeczy z jednoczesnym obowiązkiem uzyskania w terminie 7 dni zatwierdzenia zajęcia przedmiotu wydanego przez sąd lub prokuratora.
