Powszechnie przyjęło się, że strony postępowania zawsze występują w sądzie ze swoimi pełnomocnikami – adwokatami lub radcami prawnymi. W rzeczywistości postępowanie cywilne nie wymaga obowiązkowego uczestnictwa pełnomocnika procesowego. Czy przedsiębiorca może jednak występować przed sądem samodzielnie? A może jego pełnomocnikiem może być osoba niebędąca prawnikiem? Sprawdźmy, jak wygląda reprezentacja w sądzie w przypadku prowadzenia działalności!
Zdolność procesowa
Możliwość pozywania drugiej osoby, dokonywania czynności procesowych oraz bycia samemu stroną pozwaną określamy mianem zdolności procesowej. Posiadają ją osoby fizyczne mające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne będące tzw. ułomnymi osobami prawnymi. Przedsiębiorcy również wliczają się do kręgu podmiotów, które posiadają zdolność procesową.
W przypadku osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą zdolność procesową będzie posiadać dana osoba fizyczna, choć oczywiście w trakcie postępowania sądowego będziemy wzmiankować, że wykonuje ona określoną działalność. Jeśli przedsiębiorstwo jest prowadzone w formie spółki prawa handlowego (osobowej lub kapitałowej), wówczas spółka jest traktowana jako osobny byt, który może pozywać lub być pozwany – wspólnicy nie posiadają wtedy charakteru strony postępowania. Nieco inaczej będzie w przypadku spółki cywilnej, ponieważ nie jest ona osobnym bytem prawnym i nie możemy uznać jej za osobę fizyczną. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 20 października 2016 roku (sygn. akt III AUa 1846/15) spółka cywilna nie jest osobą fizyczną, nie ma osobowości prawnej, ani też żadnymi przepisami ustawowymi nie została jej przyznana zdolność prawna. Tym samym nie ma ani zdolności sądowej, ani też procesowej – mają je wyłącznie wspólnicy spółki cywilnej. W tej sytuacji, zgodnie z dyspozycją z art. 133 § 2a kpc, wszelkie doręczenia kierowanej do nich korespondencji winny odbywać się na adres podany w rejestrze, chyba że strona wskazała inny adres dla doręczeń.
Reprezentacja w sądzie w postępowaniu cywilnym
W przypadku spraw o charakterze cywilnym strony postępowania nie muszą w ogóle korzystać z pomocy pełnomocników procesowych. Jeśli mamy do czynienia z osobą prawną lub jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, to oczywiście taki podmiot musi mieć swojego reprezentanta. W przypadku osób fizycznych mogą one działać w swoim imieniu samodzielnie, mogą też korzystać ze wsparcia wybranego pełnomocnika. Pamiętajmy przy tym, że osoba fizyczna niemająca zdolności procesowej może podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego.
Przedsiębiorstwa są z reguły prowadzone w formie spółek prawa handlowego, co oznacza, że dana spółka nie stawi się w sądzie, bo jest to fizycznie niemożliwe. W jej imieniu musi działać określony organ albo osoby uprawnione do działania w jej imieniu. Za inne niż Skarb Państwa państwowe osoby prawne, osoby z udziałem Skarbu Państwa i osoby prawne z udziałem państwowych osób prawnych czynności procesowe może podejmować Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej. Za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. W zakresie określonym odrębną ustawą za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej.
W praktyce reprezentacja przedsiębiorstwa będącego osobą prawną przed sądem odbywa się poprzez adwokata lub radcę prawnego, rzadziej przez członka zarządu danej spółki. Dopuszczalne jest wyznaczenie pełnomocnika działającego w imieniu danego przedsiębiorstwa, przy czym konieczne jest wówczas sporządzenie stosownego dokumentu, który zostanie okazany przed sądem. Brak ważnego pełnomocnictwa przekreśla szanse na prawidłową reprezentację firmy w postępowaniu sądowym – jeśli zostanie to zauważone dopiero po zakończeniu sprawy, możliwe będzie wznowienie całego wadliwego postępowania. Pamiętajmy bowiem, że nieprawidłowa reprezentacja strony wpływa na nieważność toczącego się procesu, a w efekcie na wydane w jego toku orzeczenie.
Zgodnie z treścią art. 87 Kodeksu postępowania cywilnego pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny, w sprawach własności intelektualnej także rzecznik patentowy, w sprawach restrukturyzacji i upadłości również osoba posiadająca licencję doradcy restrukturyzacyjnego, a ponadto osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony oraz osoba pozostająca ze stroną w stałym stosunku zlecenia, jeżeli przedmiot sprawy wchodzi w zakres tego zlecenia, współuczestnik sporu, jak również małżonek, rodzeństwo, zstępni lub wstępni strony oraz osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia. Pełnomocnikiem osoby prawnej lub przedsiębiorcy, w tym nieposiadającego osobowości prawnej, może być również pracownik tej jednostki albo jej organu nadrzędnego. Osoba prawna prowadząca na podstawie odrębnych przepisów obsługę prawną przedsiębiorcy, osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej może udzielić pełnomocnictwa procesowego – w imieniu podmiotu, którego obsługę prawną prowadzi – adwokatowi lub radcy prawnemu, jeżeli została do tego upoważniona przez ten podmiot.
W sprawach o ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka i o roszczenia alimentacyjne pełnomocnikiem może być również przedstawiciel właściwego w zagadnieniach z zakresu pomocy społecznej organu jednostki samorządu terytorialnego oraz organizacji społecznej mającej na celu udzielanie pomocy rodzinie. W kwestiach związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego pełnomocnikiem rolnika może być również przedstawiciel organizacji zrzeszającej rolników indywidualnych, której rolnik jest członkiem. Jeśli chodzi o ochronę praw konsumentów, pełnomocnikiem może być przedstawiciel organizacji, do której zadań statutowych należy ochrona konsumentów.
Jak wynika z powyższego, pełnomocnik procesowy nie musi być bezwzględnie adwokatem lub radcą prawnym – jego charakter zależy od rodzaju prowadzonej sprawy oraz ostatecznego wyboru reprezentowanego przedsiębiorcy. Oczywiście zasada ta doznaje poważnego ograniczenia w sprawach toczących się przed Sądem Najwyższym, gdzie reprezentantem przedsiębiorcy może być już wyłącznie prawnik zawodowy.
W postępowaniu przed Sądem Najwyższym obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych, a w sprawach własności przemysłowej także przez rzeczników patentowych. Zastępstwo to dotyczy także czynności procesowych związanych z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowanych przed sądem niższej instancji, chyba że stroną, jej organem, jej przedstawicielem ustawowym lub pełnomocnikiem jest sędzia, prokurator, notariusz albo profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych, a także gdy stroną, jej organem lub jej przedstawicielem ustawowym jest adwokat, radca prawny lub radca Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten znajduje zastosowanie również w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi na przewlekłość postępowania, jeżeli do jej rozpoznania właściwy jest Sąd Najwyższy.
Reprezentacja w sądzie w postępowaniu karnym
Nieco odmienne zasady reprezentacji stron są stosowane w postępowaniu karnym. Co do zasady przedsiębiorca tutaj również nie musi posiadać swojego pełnomocnika, jednak nie dotyczy to sytuacji, w której pojawia się obowiązkowy udział obrońcy.
Zgodnie z treścią art. 87 Kodeksu postępowania karnego strona inna niż oskarżony (np. pokrzywdzony) może ustanowić pełnomocnika. Osoba niebędąca stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu. Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może odmówić dopuszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika, jeżeli uzna, że nie wymaga tego obrona interesów osoby niebędącej stroną.
Pełnomocnikiem procesowym w sprawach karnych może być adwokat, radca prawny lub radca Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej. Pełnomocnika z urzędu wyznacza prezes lub referendarz sądowy sądu właściwego do rozpoznania sprawy. Jak widać, w przypadku spraw karnych możliwość reprezentacji przedsiębiorcy jest znacząco ograniczona.
W niektórych sytuacjach udział obrońcy jest wręcz obowiązkowy. Artykuły 79 i 80 kpk stanowią bowiem, że w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
- nie ukończył 18 lat,
- jest głuchy, niemy lub niewidomy,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny.
Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę. Uznając za uzasadnioną opinię biegłych lekarzy psychiatrów, że czyn oskarżonego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem i że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, sąd orzeka, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy. Prezes sądu albo sąd zwalnia wówczas obrońcę z jego obowiązków, chyba że zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu. Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy.
Podsumowując, przedsiębiorca nie musi korzystać z pełnomocnika procesowego w żadnej sprawie cywilnej. Jeśli już się na to zdecyduje, to jego reprezentantem nie zawsze musi być adwokat lub radca prawny. Reprezentacja w sądzie w sprawie cywilnej zależy od rodzaju danej sprawy, formy przedsiębiorcy oraz tego, czy będzie ona toczyła się przed Sądem Najwyższym. W przypadku spraw o charakterze karnym krąg osób mogących być pełnomocnikami procesowymi jest znacznie zawężony, w niektórych zaś sytuacjach obowiązkowe jest posiadanie wykwalifikowanego obrońcy.
