Artykuł ma na celu opracowanie kwestii składania oświadczeń o odrzuceniu spadku. Co dokładnie oznacza oświadczenie o odrzuceniu spadku i kto może złożyć takie oświadczenie oraz w jakim terminie? Jakie są tego konsekwencje? Odpowiedź na te pytania stanowić będzie swoiste wprowadzenie do tematu. W dalszej części wskazane zostanie, czy można odwołać takie oświadczenie i nie odrzucić spadku. Zostanie to wyjaśnione wraz z przykładami i wyjaśnieniem, w jaki sposób można to zrobić i jakie należy spełnić ku temu warunki.
Jak i kiedy złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku?
Odrzucenie spadku to instytucja, która powoduje, że osoba, która jest spadkobiercą i dowiedziała się o swoim tytule do spadku, czyli z ustawy, na podstawie testamentu, zapisu windykacyjnego, może się go zrzec.
Oświadczenie o odrzuceniu spadku składa się w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o swoim tytule do dziedziczenia.
Czasami będzie to z chwilą śmierci – np. jeżeli syn jest jedynym spadkobiercą swojej matki, to będzie o tym wiedział niezwłocznie.
Może się jednak zdarzyć tak, że zmarły pozostawi testament, a wskazana w nim osoba nie będzie o tym wiedziała od razu i dowie się dopiero po kilku miesiącach od śmierci.
Każdorazowo ten termin jest jednak ustalany na podstawie dnia dowiedzenia się o powołaniu do spadku, a nie dnia śmierci spadkodawcy.
Przykład 1.
Pan Kleofas dowiedział się 15 marca 2022 roku o tym, że 5 marca 2022 roku zmarł jego dziadek – pan Piotr. Pan Kleofas nie należał do spadkobierców ustawowych, zatem nie interesował się kwestiami spadkowymi. Jego matka napisała do niego 18 kwietnia 2022 roku, że dziadek zostawił testament, w którym pozostawił cały swój majątek właśnie jemu – panu Kleofasowi. Ostatnim dniem na złożenie oświadczenia o odrzucenie spadku będzie 18 października 2022 roku.
Oświadczenie można złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym.
Przykład 2.
Pan Marian dowiedział się o tym, że pani Klaudia – jego siostra – zmarła i pozostawiła mu spadek. W skład spadku po niej wchodziły jednak niemal wyłącznie pasywa – siostra była zadłużona na duże kwoty. Pan Marian nie chciał tego odziedziczyć, jednakże nie miał czasu na długie załatwianie spraw urzędowych – upoważnił zatem do tego swoją żonę, na podstawie pełnomocnictwa podpisem urzędowo poświadczonym.
Zatem w zależności od tego, czy spadek będzie nabyty w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, czy też w toku aktu poświadczenia dziedziczenia, składa się oświadczenie.
Dokonanie tego u notariusza może być także dowodem w sprawie spadkowej i wówczas nie wymaga już stawiennictwa przed sądem.
Skutki prawne oświadczenia o odrzuceniu spadku
Odrzucenie spadku powoduje, że osoba powołana do spadku, która go odrzuciła, jest traktowana tak, jakby nie dożyła chwili otwarcia spadku.
Spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia.
Przykład 3.
Pani Marta zmarła, pozostawiwszy spadek o wartości 100 000 zł. Nie zostawiła testamentu, miała jednak męża i córkę. Każdemu z nich przysługuje ½ wartości spadku, zatem po 50 000 zł. Córka uznała, że na majątek przez całe życie pracowała jej mama wraz z tatą, dlatego nie chciała przyjąć spadku i w tym celu złożyła oświadczenie przed notariuszem o odrzuceniu spadku. W tej sytuacji całość spadku nabył jej tata, ona zaś nie ma prawa do ubiegania się o zachowek.
Poza brakiem prawa do spadku osoba go odrzucająca traci również uprawnienie do ewentualnego żądania zachowku, jeśli by jej przysługiwał – zachowek przysługuje bowiem tylko małżonkowi, zstępnym oraz rodzicom spadkobiercy.
Wady oświadczenia woli
Stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego możliwe jest powołanie się na wady oświadczenia woli przy złożeniu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, tj.:
- błąd,
- groźbę.
Poza tymi wadami kc w części ogólnej wskazuje stan wyłączający świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli – w takiej sytuacji oświadczenie jest nieważne. Nie ma zatem konieczności uchylenia się od skutków oświadczenia, które jest nieważne.
Ponadto istnieje też wada pozorności czynności prawnej. Oświadczenie jest jednak jednostronne, jako czynność prawna niemająca adresata nie może mieć charakteru pozornego.
Błąd jako podstawa uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o odrzuceniu spadku
Spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych oświadczenia o odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu, jeżeli błąd:
- dotyczył treści oświadczenia,
- był istotny.
Błąd dotyczący treści oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może dotyczyć w szczególności:
- osoby spadkodawcy,
- tytułu powołania do dziedziczenia,
- stanu majątku spadkowego.
Znaczenia prawnego pozbawiony jest natomiast błąd dotyczący pobudek czy motywów działania spadkobiercy.
Błąd jest istotny, jeżeli uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia danej treści.
Błędy powinny być oceniane według kryteriów zindywidualizowanych, a zarazem obiektywnych.
W piśmiennictwie wskazuje się, że nie wchodzi w grę uchylenie się od skutków odrzucenia spadku przez spadkobiercę, który po prostu mylnie wyobrażał sobie, komu przypadnie spadek po odrzuceniu.
Przykład 4.
Pani Gabriela, jedynaczka, odrzuciła spadek po zmarłym ojcu, aby całość spadku nabyła jej mama – pani Paulina. Po kilku miesiącach od śmierci okazało się, że zmarły pozostawił po sobie spadek, na podstawie którego całość spadku przekazał na rzecz swojej dalekiej krewnej. W tej sytuacji pani Gabrieli nie należy się nic po zmarłym, nie ma prawa do zachowku. Kobieta chciałaby uchylić się od skutków złożonego oświadczenia, jednakże jej błąd nie dotyczył treści czynności prawnej, a wyłącznie motywów działania.
Groźba jako podstawa uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o odrzuceniu spadku
Spadkobierca może uchylić się od oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem groźby pochodzącej od jakiejkolwiek osoby, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste bądź majątkowe.
Groźba musi być poważna (obiektywnie) i mieć charakter bezprawny.
Przykład 5.
Pani Jolanta złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku po swoim zmarłym ojcu. Po 2 miesiącach przyznała się jednak, że złożyła je z uwagi na to, że jej macocha zagroziła jej ujawnieniem kompromitujących ją zdjęć, które mogłyby doprowadzić do rozpadu małżeństwa pani Jolanty. Ta jednak zdecydowała się sama porozmawiać z mężem, a następnie ujawniła wiadomości z groźbami macochy. Jest to podstawą do uchylenia się od skutków oświadczenia o odrzuceniu spadku.
W jaki sposób złożyć oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia o odrzuceniu spadku?
Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o odrzuceniu spadku powinno nastąpić przed sądem.
Jest to jedyny sposób, nie można złożyć go przed notariuszem lub oświadczyć osobom zainteresowanym – możliwe jest to wyłącznie w toku postępowania nieprocesowego. Przeprowadzana jest rozprawa, a uczestnikami są wszyscy spadkobiercy.
Równocześnie z wnioskiem o przyjęcie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych odrzucenia spadku, należy oświadczyć, czy i jak się przyjmuje spadek – czy w całości, czy też z dobrodziejstwem inwentarza.
Podsumowanie
Spadkobierca może złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku w ciągu 6 miesięcy od dowiedzenia się o tytule powołania do spadku.
Oświadczenie składa się przed sądem albo notariuszem.
Osobę odrzucającą spadek traktuje się tak, jakby nie dożyła ona otwarcia spadku – nie dziedziczy, nie ma prawa do zachowku.
Może jednak przed sądem uchylić się od skutków prawnych tego oświadczenia, jeżeli udowodni, że złożyła je pod wpływem błędu lub groźby.
