Zmiana wierzyciela – zwana inaczej cesją wierzytelności – nie jest niczym nadzwyczajnym czy też nazbyt skomplikowanym. Nie trudno sobie wyobrazić sytuację, kiedy bank lub inna instytucja finansowa, nie chcąc marnować czasu i środków na nieskuteczne próby ściągnięcia wierzytelności, ceduje je na przedsiębiorstwa, które w sposób „profesjonalny” zajmują się windykacją. Nieraz słyszy się lub czyta również o długach osób znanych czy sławnych, wystawionych na sprzedaż. Z racji tego, że przelew wierzytelności dla swojej skuteczności nie wymaga zgody dłużnika, jego rozporządzanie jest znacznie ułatwione. Jak wygląda zatem przelew wierzytelności? Kiedy może do niego dojść? Jakie rodzi skutki dla stron umowy? O tym w niniejszym artykule.
Zmiana wierzyciela a umowa przelewu
Aby doszło do cesji wierzytelności, konieczne jest zawarcie umowy przeniesienia (przelewu). W jej ramach wierzyciel (zwany cedentem) przenosi ją na osobę trzecią (zwaną cesjonariuszem). Mimo że zgoda lub jej brak ze strony dłużnika nie mają tutaj żadnego znaczenia, to strony nie w każdym wypadku mogą zawrzeć omawianą umowę. Prawo cywilne narzuca pewne ograniczenia, mianowicie zmiana wierzyciela jest niemożliwa, jeżeli sprzeciwia się ustawie (dotyczy to np. praw niezbywalnych), zostało tak zastrzeżone w umowie pierwotnej (tj. zawartej między wierzycielem a dłużnikiem), lub sprzeciwia się właściwości zobowiązania (chodzi tu przede wszystkim o prawa związane ściśle z osobą dłużnika, np. prawo dożywocia czy prawo do renty).
Oprócz prawa do świadczenia głównego na cesjonariusza przechodzą również prawa do świadczeń ubocznych (np. odsetek). Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z 26 listopada 2011 roku (sygn. akt: I CSK 788/10), w którym podkreślił, że „w świetle art. 509 § 2 kc stwierdzić należy, że zasadą jest przeniesienie wraz z przelaną wierzytelnością wszelkich związanych z nią praw. Tym samym dopiero ewentualne pominięcie powyższego skutku, tj. wyłączenie jednoczesnego (automatycznego) przeniesienia niektórych prawa związanych z przelaną wierzytelnością – w razie przyjęcia dopuszczalności takiego wyłączenia – wymagałoby wykazania, że treść umowy przelewu nie obejmowała tych praw”. Powyższe orzeczenie wskazuje również na inny istotny aspekt. Otóż przedmiotem przelewu może być również część wierzytelności, o ile dane świadczenie jest podzielne. Może tutaj chodzić o część świadczenia głównego lub np. jedynie o roszczenia uboczne wynikające z długu.
Zmiana wierzyciela- czy można dokonać przelewu na kilka podmiotów?
Przepisy prawa cywilnego w żadnym miejscu nie zakazują cesji wierzytelności dokonanej na rzecz kilku podmiotów, co też należy poczytywać jako uprawnienie do tego. Taki przelew może dotyczy zarówno całości, jak i części wierzytelności. Przy zawarciu takiej umowy może pojawić się jednak problem, jak traktować tak przeniesioną wierzytelność – jako całość czy też jako niezależne od siebie części? Wszystko będzie zależało od charakteru świadczenia (długu). Jeżeli istnieje możliwość spełnienia świadczenia częściowo, bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości tego świadczenia, nowi wierzyciele mogą dokonać podziału wierzytelności na części zgodnie z art. 379 kc. Na mocy tego przepisu, jeżeli jest kilku wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, wierzytelność dzieli się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest wierzycieli. W takim wypadku każdy z wierzycieli może żądać od dłużnika spełnienia na jego rzecz części świadczenia, które mu przynależy.
W przypadku, gdy wierzytelności nie da się podzielić, wówczas każdy z wierzycieli może żądać spełnienia całego świadczenia na swoją rzecz. Jeżeli jednak sprzeciw wobec tego złoży chociażby jeden z wierzycieli, dłużnik obowiązany jest świadczyć wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.
Obowiązek konkretyzacji wierzytelności
Mimo że nie wynika to bezpośrednio z ustawy, orzecznictwo przyjmuje, iż warunkiem skutecznego zawarcia umowy przelewu jest konkretyzacja wierzytelności, tj. zindywidualizowane i jednoznaczne jej określenie. Chodzi tu przede wszystkim o wskazanie stosunku prawnego, z którego wynika zobowiązanie, wskazanie stron tego stosunku, dokładne określenie świadczenia oraz jego przedmiot. Warto tu jednak przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z 5 listopada 1999 roku (sygn. akt: III CKN 423/98), w którym to sąd wskazał, że „zbycie wierzytelności jest skuteczne, gdy co prawda w umowie przelewu nie została ona dokładnie zindywidualizowana, ale jest to możliwe przy pomocy analizy treści stosunku prawnego, z którego ona wynika”. W takim wypadku należy jednak dokonać oceny zgodnego zamiaru stron i celu umowy, który stanowi źródło wierzytelności.
Forma umowy przelewu
Ustawodawca nie zdecydował się uregulować tej kwestii w sposób całościowy. Wskazał jedynie w art. 511 kc mówiący, że jeżeli wierzytelność jest stwierdzona pismem, przelew tej wierzytelności powinien być również stwierdzony pismem, nie odnosząc się w żaden sposób do pozostałych możliwych wypadków. Co więcej, przepis nawet w opisywanym przypadku nie określa skutków niezachowania formy pisemnej, w związku z czym uznać należy, że jest to forma pisemna dla celów dowodowych. Z racji tego, że ustawa w innych przepisach nie odnosi się do formy, przyjmuje się, że zawarcie umowy cesji w pozostałych przypadkach może przyjąć formę dowolną. Nie ma tu też znaczenia, że powstanie wierzytelności było uzależnione od zachowania formy szczególnej pod rygorem nieważności. Zatem np. przelew wierzytelności o nabycie nieruchomości, gdzie umowa pierwotna bezwładnie wymagała formy aktu notarialnego, może być zawarty w zwykłej formie pisemnej.
Wierzytelności niemogące zostać przedmiotem umowy przelewu
Przepis art. 509 § 1 kc statuuje, że nie każde wierzytelności mogą podlegać cesji. Są to ograniczenia wynikające z przepisów ustawy, z zastrzeżeń umownych oraz z właściwości samego zobowiązania będącego przedmiotem wierzytelności. Aby doszło do pierwszego ze wspomnianych ograniczeń, ustawa musi wskazywać na bezwzględny zakaz przenoszenia określonych wierzytelności albo też określić warunki, przed których spełnieniem jest ona niezbywalna. Za takie wierzytelności z całą pewnością należy uznać prawo odkupu, prawo pierwokupu czy roszczenia odszkodowawcze.
Drugie ograniczenie wynika z treści umowy zawartej między stronami zobowiązania. Co do zasady Kodeks cywilny zezwala na umowne pozbawienie wierzytelności cechy zbywalności ze skutkiem wobec wszystkich, którzy chcieliby taką wierzytelność nabyć. Omawiana klauzula może stanowić element umowy pierwotnej kreującej wierzytelność, jak również zostać dodana później, np. w postaci aneksu. Z racji jednak tego, że owe ograniczenie jest zastrzegane głównie ze względu na interes dłużnika, istnieje możliwość wyrażenia przez niego zgody na uchylenie owego ograniczenia. Taka czynność czyni wierzytelność zbywalną.
Ograniczenie trzecie wynika natomiast z właściwości zobowiązania. Chodzi o wierzytelności, których zbywalność nie została wyłączona wyraźnym przepisem oraz nie zostało to wskazane w umowie, jednakże zmiana wierzyciela doprowadziłaby do zmiany charakteru zobowiązania lub też zmiany istoty świadczenia. Jak zauważył jednak Sąd Najwyższy, właściwość zobowiązania stanowi jedną z negatywnych przesłanek skutecznego dokonania przelewu, nie jest zaś okolicznością, która może zwalniać dłużnika z obowiązku świadczenia na rzecz nabywcy wierzytelności (por. wyrok z 24 maja 2002 roku, sygn. akt: III CKN 1050/00). Przykładami takich zobowiązań będą wierzytelności o ściśle osobistym charakterze, w których przypadku cel zobowiązania zostanie osiągnięty jedynie wówczas, gdy wierzycielem będzie określona osoba (nie jakakolwiek osoba, jak np. przy umowie pożyczki). Mogą to być m.in. wierzytelności wynikające z prawa do alimentacji, umowy zlecenia bądź o dzieło, kiedy spełnienie konkretnego świadczenia przez dłużnika związane jest z zaspokojeniem potrzeb osobistych wierzyciela.
Odpowiedzialność cedenta
Rodzaj i zakres odpowiedzialności zbywcy wierzytelności określa art. 516 kc. Zgodnie z nim zbywca wierzytelności ponosi względem nabywcy odpowiedzialność za to, że wierzytelność mu przysługuje. Za wypłacalność dłużnika w chwili przelewu ponosi odpowiedzialność tylko o tyle, o ile tę odpowiedzialność na siebie przyjął. Oznacza to, że cedent odpowiada względem cesjonariusza wyłącznie za sam fakt istnienia wierzytelności oraz jej ewentualne inne wady prawne. Z kolei, co do zasady, zbywca nie odpowiada za wypłacalność dłużnika, jest to ryzyko, które przejmuje na siebie nabywca wierzytelności. Ustawa przewiduje jednak możliwość przyjęcia na siebie takiej odpowiedzialności. W innym wypadkach cesjonariuszowi względem cedenta nie przysługują z tego tytułu żadne roszczenia.
Zmiana wierzyciela – podsumowanie
Cesja wierzytelności w swojej konstrukcji nie jest nadto skomplikowana. W każdym wypadku wierzyciel ma prawo dokonać jej na rzecz osoby trzeciej (również na kilku cesjonariuszy) bez konieczności zwracania się do dłużnika o wyrażenie na to zgody. Wyjątkami, kiedy nie może dojść do przelewu wierzytelności, są te przypadki, gdy taka czynność prawna sprzeciwiałaby się przepisom ustawy, zastrzeżeniu umownemu lub gdy wynaturzałaby cel lub charakter danego zobowiązania.
