Choć prawo pracy zakłada równość stron, w praktyce pracodawcy często mają silniejszą pozycję. Dlatego kluczową rolę w ochronie interesów zatrudnionych odgrywają związki zawodowe. Ich skuteczność zależy od realnych uprawnień, w tym możliwości aktywnego udziału w sporach sądowych. Istotne jest więc, jaką rolę odgrywa związek zawodowy w postępowaniu z zakresu prawa pracy, gdzie może on inicjować proces, być jego stroną, a także wspierać pracownika jako jego pełnomocnik. Jakie konkretne uprawnienia przysługują mu w praktyce sądowej?
Związki zawodowe – utworzone w celu ochrony pracowników
Chociaż związki zawodowe mogą kojarzyć się nam głównie z walką z komunizmem albo amerykańską mafią i wymuszeniami, to w rzeczywistości są one bardziej przyziemne. Są to bowiem dobrowolne organizacje zrzeszające pracowników, które mają na celu obronę ich praw, interesów zawodowych i socjalnych, a także reprezentowanie ich przed pracodawcami i władzami publicznymi, również w sądach.
Związki zawodowe są chronione przez prawo, ale nie ma obowiązku legislacyjnego, aby działały w każdej firmie. Pracownicy mogą do nich dobrowolnie dołączać. Organizację te w większości obszarów działają nieformalnie, tj. prowadzą negocjacje, zawierają układy zbiorowe pracy, interweniują w indywidualnych sprawach pracowników, w szczególności w kwestiach dotyczących płacy, warunków pracy i konfliktów na linii pracodawca – pracownik. Nie oznacza to jednak, że nie dysponują narzędziami pozwalającymi im zaangażować się w sprawy pracownicze w sposób bardziej oficjalny, np. w sprawy administracyjne lub sądowe.
Związek zawodowy w postępowaniu – co daje im to prawo?
Stroną postępowania jest jednostka, która walczy o swoje prawa lub która została pozwana o ich naruszenie. Związki zawodowe mogą jednak niejako odgrywać rolę uczestnika takich procesów, pomagając pracownikom w walce z pracodawcami.
Podstawa prawna tego działania znajduje się w art. 462 Ustawy z 17 listopada 1964 roku – Kodeks postępowania cywilnego (kpc). Według tego przepisu: w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych organizacje pozarządowe w zakresie swoich zadań statutowych, za zgodą pracownika lub ubezpieczonego wyrażoną na piśmie, mogą wytaczać powództwa na rzecz pracownika lub wnosić odwołania od decyzji organów rentowych, a także, za zgodą pracownika lub ubezpieczonego wyrażoną na piśmie, przystępować do nich w toczącym się postępowaniu. Odnosi się to bezpośrednio do związków zawodowych, które spełniają przesłankę organizacji pozarządowej (dawnej – organizacji społecznej) powołanej do ochrony praw pracowników.
W jakich sprawach udział może brać związek zawodowy?
Wspominany przepis art. 462 kpc wskazuje na sprawy „z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych”, co daje bardzo szeroki zakres przedmiotowy postępowań sądowych, w jakich związek zawodowy może brać udział. Jest wiele rodzajów spraw, jakie mogą zostać wszczęte przez pracownika albo przez sam związek. Do najczęściej pojawiających się na wokandzie można zaliczyć:
- spory o przywrócenie do pracy lub odszkodowanie w przypadku niezgodnego z prawem wypowiedzenia lub rozwiązania umowy;
- spory o wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy, takie jak premie, dodatki, ekwiwalent za urlop itd.;
- spory o mobbing, dyskryminację i nierówne traktowanie;
- sprawy o roszczenia z tytułu naruszenia zasad BHP;
- sprawy dotyczące zwolnień grupowych;
- sprawy o wydanie lub sprostowanie świadectwa pracy.
Związek zawodowy nie ma natomiast uprawnienia do prowadzenia spraw całkowicie niezwiązanych z ochroną praw pracowniczych, tj. dotyczących prywatnych zobowiązań pracownika wobec osób trzecich, np. pozwu o zapłatę w związku z zawarciem na stopie prywatnej umowy pożyczki z osobą pracodawcy.
W jaki sposób są rozwiązywane spory pracownicze?
Trzeba mieć na uwadze, że reprezentowanie pracowników w postępowaniach sądowych nie jest jedynym sposobem, w jaki związek zawodowy może pomagać w rozwiązywaniu sporu. Zasadniczo proces sądowy powinien być ostatecznością, do której dochodzi, jeśli inne sposoby zawiodą.
Wśród możliwości rozwiązania sporu pracowniczego przy pomocy związku, można wymienić między innymi:
- negocjacje ugodowe – najprostsze, najszybsze i odformalizowane rozwiązanie polegające na porozumieniu się między pracownikiem a pracodawcą przy ścisłej współpracy ze związkiem zawodowym;
- postępowanie pojednawcze – strony sporu mogą zainicjować postępowanie przed komisją pojednawczą, której zadaniem jest doprowadzić do polubownego zakończenia konfliktu poprzez podpisanie ugody, co pozwala uniknąć kosztownego procesu sądowego; związek zawodowy odgrywa kluczową rolę w powoływaniu i uczestniczeniu w komisji pojednawczej, sam jednak nie może być stroną postępowania i nie może działać bez zgody pracownika; w praktyce zakładowa organizacja związkowa wspólnie z pracodawcą powołuje komisję, a pracownik wszczyna postępowanie, składając wniosek do tejże komisji;
- arbitraż – instytucja nieco podobna do ugody; polubowna procedura, w której strony sporu mogą powołać bezstronnych arbitrów do rozstrzygnięcia sprawy; bardzo popularnym rozwiązaniem jest przeniesienie sprawy do sądu arbitrażowego, gdyż w tym wypadku rozstrzygnięcie sporu ma moc tradycyjnego orzeczenia sądu powszechnego;
- postępowanie sądowe – sąd rozstrzyga sprawę samodzielnie, po zbadaniu całości materiału dowodowego, zwykle nie prowadzi się już negocjacjami i nie dopuszcza się polubownego załatwiania spraw.
Związek zawodowy w postępowaniu sądowym – formy udziału
Jak już wspomniano, związki zawodowe mogą brać udział w postępowaniach sądowych. Jednocześnie nie można ich uznać za pełnoprawne strony tych postępowań, ponieważ zawsze działają w imieniu pracowników. Jest jednak kilka form, w jakich związki mogą działać w sprawach pracowniczych.
Warto wspomnieć, że nie każdy związek będzie reprezentować wszystkich pracowników. Zasada jest taka, że zakładowa organizacja związkowa jest legitymowana do wszczęcia postępowania (lub dołączenia do niego) tylko na rzecz pracownika zatrudnionego w zakładzie pracy objętym zakresem jej działania.
Wytoczenie powództwa na rzecz pracownika
Najdalej idącym uprawnieniem związku zawodowego jest możliwość samodzielnego wytoczenia powództwa na rzecz pracownika. Związek działa wówczas jako tzw. powód zastępczy – na rzecz i w interesie pracownika, przy czym inicjatywa procesowa należy do związku.
Warunkiem jest zgoda pracownika. Bez niej związek nie może wszcząć postępowania. Jak wskazuje doktryna, bezpośrednią przesłanką dopuszczalności działania organizacji pozarządowej na rzecz pracownika jest wyrażenie przez niego pisemnej zgody. Powinna być ona dołączona do pozwu. Kwestią nieco kontrowersyjną, ale szeroko akceptowaną przez sądy, jest możliwość zgłoszenia zgody przez pracownika ustnie do protokołu na podstawie art. 466 kpc (por. red. nacz. Rylski/red. cz. III Olaś 2025, wyd. 4/Michał Raczkowski, Kamila Zielińska, art. 462 kpc).
W omawianym przypadku związkowi zawodowemu przysługuje przymiot strony w znaczeniu formalnym. Zatem cofnięcie zgody przez pracownika, na rzecz którego organizacja wytoczyła proces, pozbawia ją przymiotu strony i powoduje konieczność oddalenia powództwa.
Przystąpienie do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego
Związek zawodowy może również przystąpić do sprawy zainicjowanej przez pracownika, aby go wspierać, pomagać mu i negocjować w jego imieniu. Wówczas działa jako interwenient uboczny. Uczestnictwo to umożliwia związkom składanie pism procesowych, zgłaszanie dowodów, a nawet wnoszenie środków odwoławczych.
Tutaj również niezbędne jest oświadczenie pracownika wyrażające zgodę na działanie związku zawodowego w roli uczestnika postępowania sądowego.
Jeżeli organizacja włączyła się do sprawy dopiero na etapie postępowania apelacyjnego, ma prawo powoływać się na nowe fakty i dowody. Sąd odwoławczy nie może ich pominąć, o ile związek zawodowy wykaże, iż nie miał możliwości przystąpienia do postępowania przed zamknięciem rozprawy w sądzie pierwszej instancji (por. wyrok Sądu Najwyższego z 9 grudnia 2011 roku, sygn. akt: II PK 64/11). Jednocześnie oświadczenia składane przez organizację wspierającą pracownika nie mogą pozostawać w sprzeczności z jego własnymi czynnościami procesowymi i wypowiedziami.
Występowanie w charakterze pełnomocnika
Związek zawodowy w postępowaniu sądowym może także być pełnomocnikiem pracownika. Tym samym może go reprezentować nie tylko adwokat czy radca prawny, ale także przedstawiciel związku zawodowego, do którego należy.
Jest to istotne udogodnienie, zwłaszcza dla osób o niższych dochodach, które nie zawsze mogą skorzystać z usług profesjonalnego pełnomocnika. Związek zawodowy zapewnia wówczas nie tylko wsparcie prawne, ale też psychologiczne w sporze z pracodawcą.
