Unormowania Ustawy z dnia 4 października 2018 roku o pracowniczych planach kapitałowych – dalej „ustawa o PPK” – służą zapewnieniu środków finansowych osobom zatrudnionym (w szczególności pracownikom), po zakończeniu ich aktywności zawodowej. Środki te są gromadzone długookresowo. W niektórych przypadkach, z powodu śmierci uczestnika PPK, ich wypłata będzie dokonana innym osobom (tzw. osobom uprawnionym). Uczestnik PPK może zdecydować, jakie to będą osoby.
Wskazanie osoby uprawnionej
Uczestnik PPK może wskazać, w formie pisemnej, wybranej instytucji finansowej imiennie jedną lub więcej osób, które jako osoby uprawnione mają po jego śmierci otrzymać środki zgromadzone na jego rachunku PPK. Jeżeli wskazane zostanie kilka osób, bez oznaczenia ich udziału w otrzymywanych przez nie środkach, uważa się, że udziały tych osób są równe (art. 21 ust. 1 i 2 ustawy o PPK).
Przykład 1.
Uczestnik PPK (osoba samotna) wskazał imiennie, jako osoby uprawnione, swoich następujących krewnych: syna, córkę i siostrę, nie określając ich udziałów. Zatem udział każdego z nich wynosi 1/3.
Uczestnik PPK może w każdym czasie zmienić wskazanie, o którym mowa wyżej, wskazując zamiast lub oprócz osób wskazanych wcześniej, inne osoby, które jako osoby uprawnione mają otrzymać po jego śmierci środki zgromadzone na jego rachunku PPK, lub oznaczając w inny sposób udział wskazanych osób w tych środkach, albo odwołać poprzednie wskazanie, nie wskazując innych osób (art. 21 ust. 3 ustawy o PPK).
Przykład 2.
Uczestnik PPK, o którym mowa w przykładzie 1, dokonał zmiany, wskazując dodatkowo swojego brata i określając udziały następująco: syn – 4/10, córka – 4/10, siostra – 1/10, brat – 1/10.
Bezskuteczność wskazania
Wskazanie osoby, która jako osoba uprawniona ma otrzymać środki zgromadzone na rachunku PPK uczestnika PPK po jego śmierci, staje się bezskuteczne, jeżeli osoba ta zmarła przed śmiercią uczestnika PPK. W takim przypadku udział, który był przeznaczony dla zmarłego, przypada w równych częściach pozostałym osobom wskazanym, chyba że uczestnik PPK rozdysponuje ten udział w inny sposób (art. 21 ust. 4 ustawy o PPK).
Ustawowa definicja osoby uprawnionej
Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 17 ustawy o PPK przez osobę uprawnioną należy rozumieć:
- osobę fizyczną wskazaną przez uczestnika PPK;
- osobę, o której mowa w art. 832 § 2 Kodeksu cywilnego;
- spadkobiercę uczestnika PPK
– które, na zasadach określonych w ustawie o PPK, otrzymają środki zgromadzone na rachunku przez uczestnika PPK w przypadku jego śmierci.
Przywołany art. 832 § 2 kc stanowi, że jeżeli w chwili śmierci ubezpieczonego nie ma osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia, suma ta przypada najbliższej rodzinie ubezpieczonego w kolejności ustalonej w ogólnych warunkach ubezpieczenia, chyba że umówiono się inaczej.
Tak więc poza ścieżką umożliwiającą – wskutek wskazania – otrzymanie środków zgromadzonych na rachunku uczestnika PPK w przypadku jego śmierci istnieją też 2 inne ścieżki: związana z zastosowaniem art. 832 § 2 kc oraz ścieżka spadkobrania.
Przekazanie środków z rachunku PPK małżonkowi zmarłego uczestnika PPK
Jeżeli w chwili śmierci uczestnik PPK pozostawał w związku małżeńskim, wybrana instytucja finansowa dokonuje wypłaty transferowej połowy środków zgromadzonych na rachunku PPK zmarłego uczestnika PPK na rachunek PPK, IKE lub PPE małżonka zmarłego uczestnika PPK w zakresie, w jakim środki te stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej. Jeżeli małżonek zmarłego uczestnika PPK jest stroną więcej niż jednej umowy o prowadzenie PPK lub uczestnikiem PPE więcej niż jednego PPE, wypłaty transferowej dokonuje się na rachunek PPK wskazany przez tego byłego małżonka uczestnika PPK we wniosku.
Wypłata transferowa jest dokonywana w terminie 3 miesięcy od dnia przedstawienia przez małżonka zmarłego uczestnika PPK:
- odpisu aktu zgonu;
- odpisu aktu małżeństwa;
- oświadczenia, w postaci papierowej, o stosunkach majątkowych, które istniały między nim a zmarłym uczestnikiem PPK, oraz udokumentowania sposobu uregulowania tych stosunków, jeżeli między małżonkami nie istniała wspólność ustawowa.
Na wniosek małżonka zmarłego uczestnika PPK zwrot środków zgromadzonych na rachunku PPK, przypadających temu małżonkowi, następuje w formie pieniężnej. Zwrot następuje w terminie 3 miesięcy od dnia przedstawienia dowodu, że środki zgromadzone na rachunku PPK zmarłego uczestnika PPK przypadły temu małżonkowi (art. 85 ustawy o PPK).
Przekazanie środków z rachunku PPK zmarłego uczestnika PPK osobom uprawnionym
Środki zgromadzone na rachunku PPK zmarłego uczestnika PPK, które nie zostaną przekazane jego małżonkowi, przekazywane są osobom uprawnionym.
Środki te, w zależności od wniosku osoby uprawnionej, podlegają wypłacie transferowej do PPK, IKE lub PPE tej osoby lub są zwracane w formie pieniężnej. Zwrot może dotyczyć całości lub części środków zgromadzonych na rachunku PPK zmarłego uczestnika PPK.
Wypłata transferowa lub zwrot dokonywane są przez wybraną instytucję finansową w terminie 3 miesięcy od dnia przedłożenia wniosku o dokonanie wypłaty transferowej lub zwrotu wraz z:
- odpisem aktu zgonu uczestnika PPK i dokumentu stwierdzającego tożsamość osoby uprawnionej, albo
- odpisem prawomocnego postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia, oraz zgodnego oświadczenia wszystkich spadkobierców o sposobie podziału środków zgromadzonych przez zmarłego uczestnika PPK lub prawomocnego postanowienia sądu o dziale spadku, oraz dokumentów stwierdzających tożsamość spadkobierców
– chyba że osoba uprawniona zażąda dokonania wypłaty transferowej lub zwrotu w terminie późniejszym (art. 86 ustawy o PPK).
Co osiągamy, wskazując osobę uprawnioną?
Jeżeli uczestnik PPK nie wskaże osób uprawnionych do otrzymania oszczędności z PPK w przypadku jego śmierci, środki te będą podlegały dziedziczeniu na zasadach ogólnych. Postępowanie spadkowe, unormowane w kc może, zależnie od danego przypadku, być dość kosztowne, skomplikowane i długotrwałe. Wymaga ono w szczególności ustalenia spadkobierców ustawowych albo testamentowych, stwierdzenia nabycia spadku oraz dokonania działu spadku – na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców.
Jeśli rachunek PPK jest prowadzony przez zakład ubezpieczeń, a uczestnik PPK nie wskazał osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia, uprawnionymi będą członkowie najbliższej rodziny ubezpieczonego w kolejności ustalonej w ogólnych warunkach ubezpieczenia, przy czym umowa między zakładem ubezpieczeń a ubezpieczonym, tj. umowa o prowadzenie PPK, może jednak przewidywać inną kolejność.
Podsumowując, wskazanie, w trybie art. 21 ustawy o PPK, osób uprawnionych do otrzymania środków zgromadzonych na rachunku zmarłego uczestnika PPK ułatwia im dostęp do wspomnianych środków, gdyż są one traktowanie odrębnie, jako niestanowiące części masy spadkowej.
