Dzień, w którym zawiera się umowę o pracę, jest to zazwyczaj zarazem dzień nawiązania stosunku pracy i tym samym rozpoczęcia pracy. Pracodawca i pracownik mogą jednak postanowić inaczej. Pozwala im na to art. 26 Kodeksu pracy, który stanowi, że stosunek pracy nawiązuje się w terminie określonym w umowie jako dzień rozpoczęcia pracy, a jeżeli terminu tego nie określono – w dniu zawarcia umowy.
Dzień nawiązania stosunku pracy
Zgodnie z art. 22 § 1 kp przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
W umowie o pracę strony mogą ukształtować termin nawiązania stosunku pracy, wskazując dzień zawarcia umowy albo dzień późniejszy.
Nawiązanie stosunku pracy w dniu zawarcia umowy o pracę
Przykład 1.
Pracodawca i pracownik zawarli (podpisali) umowę o pracę 1 lipca 2020 r. i jako dzień nawiązania stosunku pracy wskazali tę samą datę – 1 lipca 2020 r. W takim przypadku okres zatrudnienia pracownika u pracodawcy rozpoczął się we wspomnianym dniu i od tego dnia na obu stronach umowy spoczywają wszystkie obowiązki wynikające z art. 22 § 1 kp oraz określone w szczegółowych przepisach kodeksu.
Opisany w powyższym przykładzie sposób określenia dnia nawiązania stosunku pracy jest stosowany najczęściej i – z uwagi na swoją prostotę (ten sam termin zawarcia umowy i nawiązania stosunku pracy) – nie nastręcza problemów w praktycznym wdrażaniu postanowień umowy.
Nawiązanie stosunku pracy po dniu zawarcia umowy o pracę
Jeżeli w umowie o pracę strony postanowią, że stosunek pracy zostanie nawiązany w dniu późniejszym niż dzień zawarcia umowy, to w okresie od dnia zawarcia umowy do dnia nawiązania stosunku pracy na pracodawcy i pracowniku w zasadzie nie ciążą obowiązki określone w art. 22 § 1 kp. Dotyczy to przede wszystkim obowiązku wykonywania pracy i wypłaty wynagrodzenia. Jednak niektóre obowiązki lub uprawnienia mogą być w tym czasie realizowane, np. prawo każdej ze stron do rozwiązania stosunku pracy.
Umowa przedwstępna
Niekiedy przyszłe strony umowy o pracę decydują się na zawarcie wcześniej umowy przedwstępnej, w której jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia umowy o pracę (umowy przyrzeczonej) w późniejszym czasie.
Jeżeli termin, w którego ciągu ma być zawarta umowa przyrzeczona, nie został oznaczony, powinna ona być zawarta w odpowiednim terminie wyznaczonym przez stronę uprawnioną do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej. Jeżeli obie strony są do tego uprawnione i każda z nich wyznaczyła inny termin, wiąże je termin wyznaczony przez stronę, która wcześniej złożyła stosowne oświadczenie. Jeśli zaś w ciągu roku od dnia zawarcia umowy przedwstępnej nie został wyznaczony termin do zawarcia umowy przyrzeczonej, nie można już żądać jej zawarcia.
Przykład 2.
Strony zawarły umowę przedwstępną, w której ustaliły, że jedna z nich – przyszły pracodawca – zobowiązuje się do zawarcia z drugą stroną (przyszłym pracownikiem) umowy o pracę, w terminie 3 miesięcy od dnia zawarcia umowy przedwstępnej. Po upływie 2 miesięcy, a więc dochowując ustalonego terminu, pracodawca zgłosił gotowość zawarcia umowy o pracę, po czym doszło do podpisania jej przez pracodawcę i pracownika. Tym samym umowa przedwstępna została wykonana przez zawarcie umowy przyrzeczonej – umowy o pracę.
Konsekwencje niezawarcia umowy przyrzeczonej
Umowa przedwstępna ma charakter cywilnoprawny (patrz art. 389 Kodeksu cywilnego). W związku z tym w przypadku uchylania się od zawarcia umowy przyrzeczonej przez stronę (strony), na którą umowa przedwstępna nałożyła taki obowiązek, druga strona zgodnie z art. 390 kc ma możliwość żądania od niej odszkodowania, tzn. naprawienia szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej.
Przykład 3.
Strony podpisały umowę przedwstępną, w której obie zobowiązały się do zawarcia umowy o pracę we wskazanym dniu. Jednak, gdy ten dzień nadszedł, pracodawca oznajmił osobie, która miała się stać jego pracownikiem (pan A), że zmienił zdanie i już nie zamierza jej zatrudnić. Wobec tego pan A, który na podstawie zawartej umowy przedwstępnej liczył na nawiązanie z nim stosunku pracy, oświadczył, że odmowa zatrudnienia naraża go na szkodę, gdyż rozwiązał już umowę o pracę u poprzedniego pracodawcy i obecnie nie ma źródła utrzymania. Jednak pracodawca, nie zważając na tę argumentację, nie podpisał z panem A umowy o pracę. Wobec tego pan A zażądał od pracodawcy wypłaty odszkodowania z tytułu niewykonania zobowiązania zawartego w umowie przedwstępnej. Sprawa trafiła do sądu, który zasądził na rzecz pana A odszkodowanie w kwocie, która została ustalona z uwzględnieniem okoliczności tej konkretnej sprawy.
Czy zawieranie umowy przedwstępnej jest celowe?
Skoro istnieje możliwość zawarcia umowy o pracę ze wskazaniem w niej późniejszego terminu nawiązania stosunku pracy, czyli dnia, w którym powstają obowiązki i uprawnienia stron tego stosunku, to poprzedzanie zawarcia umowy o pracę umową przedwstępną nie wydaje się celowe.
Przykład 4.
Przyszły pracodawca 15 czerwca 2020 r. poinformował kandydata do zatrudnienia, że zamierza nawiązać z nim stosunek pracy 1 września 2020 r. Kandydat chciałby mieć jednak jakąś gwarancję, że do tego rzeczywiście dojdzie. W związku z tym strony mogły zawrzeć umowę przedwstępną, w której zobowiązałyby się do zawarcia umowy o pracę 1 września 2020 r., a następnie – zawrzeć w tym dniu umowę przyrzeczoną. Prostszym rozwiązaniem jest jednak zawarcie od razu umowy o pracę określającej jako dzień nawiązania stosunku pracy 1 września 2020 r. Strony wybrały ten prostszy wariant.
Dzień rozpoczęcia pracy
Jak wynika z art. 26 kp, dzień rozpoczęcia pracy wskazany w umowie o pracę jest równoznaczny z dniem nawiązania stosunku pracy. Dotyczy to nawet przypadku, w którym stosunek pracy zostaje nawiązany, poczynając od dnia wolnego od pracy. Wspomniany przepis nie uzależnia bowiem powstania stosunku pracy od jej faktycznego rozpoczęcia przez pracownika (patrz wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 5 stycznia 2017 r., III AUa 2337/15).
Zgodnie z art. 29 § 1 pkt 5 kp wskazanie terminu (dnia) rozpoczęcia pracy jest jednym z obligatoryjnych elementów umowy o pracę. W przypadku braku określenia tego terminu, w myśl art. 26 kp za termin rozpoczęcia pracy uznaje się dzień zawarcia umowy o pracę.
Kodeks pracy, rozróżniając pojęcia dnia zawarcia umowy o pracę, dnia nawiązania stosunku pracy i dnia rozpoczęcia pracy, pozostawia decyzji pracodawcy i pracownika ustalenie, czy wszystkie wspomniane dni będą jednym i tym samym dniem kalendarzowym, czy nie. Jak wskazano, dzień zawarcia umowy może być zarazem dniem nawiązania stosunku pracy. Strony mogą jednak postanowić w umowie, że nawiązanie stosunku pracy nastąpi w jakiś czas po zawarciu umowy – wtedy do nawiązania stosunku pracy dochodzi w dniu wskazanym w umowie jako dzień rozpoczęcia pracy.
