Kontratyp to instytucja uregulowana w ustawie karnej mająca na celu wyłączenie odpowiedzialność osoby, której zachowanie, mimo że wypełnia znamiona czynu przestępnego, nie może być traktowane jak przestępstwo ze względu na zaistniałe okoliczności. Są to okoliczności wyłączające bezprawność i winę oraz społeczną szkodliwość czynu. Jednym z takich kontratypów jest kontratyp eksperymentu medycznego. Na czym on polega i kiedy zachowanie zabronione staje się w pełni legalne? O tym poniżej.
Kontratyp eksperymentu medycznego wyłącza bezprawność przeprowadzania nowatorskich badań i zabiegów na ludziach. Czy jednak oznacza to, że w realiach polskiego prawa każdy może przeprowadzać doświadczenia, ryzykując ludzkim zdrowiem lub życiem? Oczywiście nie. Podstawowym warunkiem dopuszczalności eksperymentu jest dobrowolnie wyrażona zgoda uczestnika. Przy czym uczestnik ten przed wyrażeniem zgody musi być należycie poinformowany o grożących mu możliwościach wystąpienia negatywnych skutków oraz stopniu prawdopodobieństwa ich powstania. Co istotne uczestnik może również w każdej chwili zrezygnować z udziału w eksperymencie. Dodatkowo w związku z zasadą całkowitej dowolności uczestnictwa, w eksperymencie nie mogą brać udziału grupy osób, które nie są w stanie same o sobie stanowić.
Kontratyp eksperymentu medycznego – czym się charakteryzuje?
Kontratyp eksperymentu medycznego został uregulowany w art. 27 Kodeksu karnego (dalej jako kk). Zgodne z § 1 tego przepisu nie popełnia przestępstwa ten, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy.
Chcąc dokładnie zrozumieć wyżej wskazany przepis, w pierwszej kolejności należy zdefiniować pojęcie eksperymentu. Według słownika PWN eksperyment to podstawowy, obok obserwacji i pomiaru nauk, zabieg badawczy polegający na celowym wywoływaniu określonego zjawiska (lub jego zmiany) w warunkach sztucznie stworzonych (laboratoryjnych) oraz zbadaniu jego przebiegu, cech lub zależności. Celem eksperymentu jest najczęściej sprawdzenie sformułowanej uprzednio hipotezy, która w wyniku eksperymentu zostaje potwierdzona (wzrasta jej prawdopodobieństwo) lub obalona. Oznacza to, że jest nim odpowiednio przygotowane i celowo przeprowadzone doświadczenie mające na celu sprawdzenie rozwiązania nowatorskiego. Jest to zatem metoda, przy której pomocy naukowcy weryfikują innowacyjne rozwiązania.
Istotą eksperymentu jest jego ryzyko. Z racji na fakt, że przy jego pomocy bada się zjawiska nieznane lub niepoznane w pełni, ryzyko to jest nieprzewidywalne. Eksperyment wprowadza więc niepewność odnośnie do wyniku działania człowieka w jego ramach, gdyż nie jest on jeszcze powszechnie potwierdzony, a metody jego osiągania – w pełni opisane. W kontekście omawianego kontratypu w praktyce podmiotem ryzykującym jest uczestnik badania, a przedmiotem ryzyka – jego zdrowie lub życie.
Ważną cechą eksperymentu jest również jego nowatorstwo. Przez nowatorstwo należy rozumieć „tworzenie nowych koncepcji i rozwiązań organizacyjnych, technicznych, ekonomicznych i medycznych oraz wprowadzanie ich do praktyki po uprzednim sprawdzeniu na modelu doświadczalnym lub podejmowanych bezpośrednio w wymienionych dziedzinach przez przedsiębiorców, techników, ekonomistów i lekarzy, dla których rozwiązania takie stanowią nowość, z jaką dotychczas nie zetknęli się w swojej działalności” (Igor Zduński, Przesłanki ryzyka nowatorstwa, s. 48). Eksperyment powinien zatem wprowadzać jakieś nowe rozwiązania do nauki.
Rodzaje eksperymentów
Wspomniany art. 27 § 1 kk wymienia eksperyment poznawczy, medyczny, techniczny i ekonomiczny. Jest to katalog zamknięty, co oznacza zatem, że jedynie te rodzaje eksperymentu wyłączają bezprawność zachowania sprawcy. Eksperyment poznawczy ma za zadanie sprawdzenie hipotezy naukowej, zdobycie wiedzy lub jej poszerzenie, uzyskanie nowych informacji dotyczących badanego zjawiska oraz relacji między badanymi obiektami. Eksperyment medyczny to działania ukierunkowane na wyleczenie metodami nowatorskimi lub na zdobycie wiedzy w zakresie nauk medycznych. Eksperyment techniczny stanowi próbę odkrycia technologicznego, racjonalizację i wynalazczość. Natomiast eksperyment ekonomiczny służy sprawdzeniu nowych koncepcji zarządzania zasobami materialnymi i gospodarowania.
Kiedy eksperyment jest dopuszczalny?
Jeżeli działania w ramach eksperymentu naruszają dobra prawnie chronione albo narażają je na niebezpieczeństwo, lecz przeprowadzane zostają w celach poznawczych, medycznych, technicznych lub ekonomicznych, dochodzi do uchylenia ich bezprawności. Oczywiście, abyśmy mogli mówić o kontratypie, muszą zostać spełnione również inne przesłanki.
Wyraźnie podkreśla się, że legalność eksperymentu jest uzależniona od spodziewanych korzyści, jakie mają z niego wynikać. Dodatkowo korzyści te powinny mieć znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze, a ich osiągnięcie oraz sposób prowadzenia badań muszą być zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy. Korzyść eksperymentu stanowi jego pozytywny efekt. Osoba przeprowadzająca badania musi posiadać uzasadnione przypuszczenie, że podejmowane przez nią działania doprowadzą do osiągnięcia założonego skutku i co więcej, skutki te będą pożyteczne. Należy mieć jednak świadomość, iż z samego założenia eksperymentu jest on czynnością ryzykowną. Może więc dojść do sytuacji, kiedy nie przyniesie założonych korzyści, a jedynie negatywne konsekwencje. Omawiany kontratyp stanowi ochronę przeprowadzającego doświadczenie, aby w takim wypadku nie poniósł on odpowiedzialności karnej.
Kolejnym warunkiem, bez którego niemożliwa jest legalizacja działania sprawcy według art. 27 kk jest zgoda uczestnika, na którym eksperyment jest przeprowadzany. Jak podkreśla się w orzecznictwie, warunek ten ma charakter bezwzględny dla omawianego kontratypu. Wynika to wprost z Konstytucji RP, w której w art. 39 ustanowiono, że „[n]ikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody”. Zgoda musi zostać złożona dobrowolnie, tj. zostać wyrażona swobodnie i wynikać z własnej, nieprzymuszonej woli uczestnika. Mogą ją wyrazić wyłącznie osoby zdolne do jej wyrażania, tj. pełnoletnie i poczytalne. Co istotne, może ona zostać udzielona wyłącznie osobiście. Nie ma możliwości zrobienia tego przez pełnomocnika, opiekuna czy kuratora. Z powyższego wynika również, że przeprowadzanie eksperymentów na osobach psychicznie chorych, małoletnich oraz dzieciach w łonie matki jest zabronione i nie korzysta z instytucji kontratypu. Zgoda powinna być udzielona przed rozpoczęciem eksperymentu. Późniejsza jego akceptacja jest bezskuteczna i nie może ona konwalidować uprzedniego braku zezwolenia. Aby zgoda ta była prawnie skuteczna, musi zostać wyrażona na zewnątrz. Przy czym przepis art. 27 § 2 kk nie przewiduje żadnych wymogów co do jej formy. Oznacza to, że może być ona dowolna, tj. pisemna, ustna lub nawet dorozumiana, byleby w sposób niewątpliwy wskazywała na wolę poddania się eksperymentowi.
Wyrażenie zgody musi zostać poprzedzone przekazaniem uczestnikowi dokładnej informacji o eksperymencie. Musi być ona wyrażona świadomie, a tylko szczegółowe przekazanie wiedzy o planowanym zabiegu wraz z wyjaśnieniem wszelkich możliwych niebezpieczeństw z nim związanych pozwala domniemywać, że została ona złożona w taki właśnie sposób. Przekazane informacje powinny być podane w taki sposób, aby uczestnik eksperymentu mógł je zrozumieć, tj. aby ich forma i treść odpowiadały poziomowi wiedzy i inteligencji osoby poddawanej zabiegowi. Uczestnik eksperymentu może na każdym jego etapie odstąpić od udziału w nim, o czym również musi zostać poinformowany. Odstąpienie może nastąpić przed rozpoczęciem eksperymentu oraz w jego trakcie, pod warunkiem, że jest to jeszcze fizycznie możliwe.
Problematyka eksperymentu medycznego
Niejako rozszerzeniem omawianego przepisu z ustawy karnej jest regulacja znajdująca się w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Przepis art. 21 stanowi, że dozwolone jest dokonywanie na ludziach eksperymentu medycznego przeprowadzanego w postaci eksperymentu leczniczego, badawczego oraz takiego polegającego na przeprowadzaniu badań materiału biologicznego, w tym genetycznego pobranego od osoby dla celów naukowych. Zgodnie z tym przepisem przez eksperyment leczniczy należy rozumieć wprowadzenie przez lekarza nowych lub tylko częściowo wypróbowanych metod diagnostycznych, leczniczych lub profilaktycznych w celu osiągnięcia bezpośredniej korzyści dla zdrowia osoby leczonej. Może on być przeprowadzony, jeżeli dotychczas stosowane metody medyczne nie są skuteczne lub jeżeli ich skuteczność nie jest wystarczająca. Celem eksperymentu jest przede wszystkim rozszerzenie wiedzy medycznej. Może być on przeprowadzany zarówno na osobach chorych, jak i zdrowych. Eksperyment medyczny może być przeprowadzany, jeżeli spodziewana korzyść lecznicza lub poznawcza ma istotne znaczenie, a przewidywane osiągnięcie tej korzyści oraz celowość i sposób przeprowadzania eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy i zgodne z zasadami etyki zawodu medycznego.
Zgodnie z art. 23a ustawy o zawodzie lekarza całkowity zakaz uczestnictwa w eksperymentach badawczych obejmuje dzieci poczęte, kobiety w ciąży, osoby ubezwłasnowolnione, żołnierzy służby zasadniczej oraz osoby pozbawione wolności.
Z kolei udział w eksperymencie uczestnika będącego osobą małoletnią jest dozwolony pod warunkiem łącznego spełnienia następujących przesłanek:
- spodziewane korzyści mają bezpośrednie znaczenie dla zdrowia małoletniego poddanego eksperymentowi badawczemu lub innych małoletnich należących do tej samej grupy wiekowej;
- eksperyment badawczy przyniesie istotne rozszerzenie wiedzy medycznej;
- nie istnieje możliwość przeprowadzenia takiego eksperymentu o porównywalnej efektywności z udziałem osoby pełnoletniej.
Kontratyp eksperymentu – podsumowanie
Ludzkość rozwija się dzięki nauce. Aby jednak móc poszerzać wiedzę, naukowcy muszą prowadzić swoje doświadczenia w sferach jeszcze niezbadanych. W związku z ową niepoznaną jeszcze materią istnieje duże ryzyko, że eksperymenty, szczególnie te prowadzone na ludziach, będą miały negatywne skutki. Stąd też ustawodawca zdecydował się na wyłączenie spod odpowiedzialności karnej działania, które w celu uzyskania korzyści naukowych lub ratowania ludzkiego zdrowia lub życia, mogą doprowadzić do powstania szkód u uczestnika eksperymentu. Aby jednak mogło dojść do przeprowadzenia takich badań, osoba poddająca się eksperymentowi musi mieć pełną wiedzę na jego temat, włącznie ze wszystkimi przewidywanymi ryzykami, oraz swobodnie wyrazić na to zgodę.
