Odpowiedzialność za szkody środowiskowe - jakie są ich konsekwencje?

Przedsiębiorcy dokonujący szkód środowiskowych takich jak wycieki substancji chemicznych, awarie przemysłowe, emisje zanieczyszczeń, czy degradacja terenów cennych pod względem przyrodniczym, muszą liczyć się z odpowiedzialnością odszkodowawczą. Omawiamy zasady, według których przedsiębiorstwo może ponieść odpowiedzialność za szkody środowiskowe. Przedsiębiorstwa są w szczególności zobowiązane do przeprowadzenia działań naprawczych oraz prewencyjnych, aby nie dopuścić do eskalacji szkód, minimalizując skutki środowiskowe. Zasada odpowiedzialności przedsiębiorców za szkody środowiskowe określają zarówno unijne, jak i krajowe akty prawne, mające na celu ochronę środowiska przed negatywnym wpływem działalności gospodarczej.

Przepisy wspólnotowe

Na poziomie państw członkowskich Unii Europejskiej granice odpowiedzialności przedsiębiorców za szkody środowiskowe reguluje dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r., w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (dalej – dyrektywa).

Celem tejże dyrektywy jest przeciwdziałanie szkodom środowiskowym poprzez ustalenie środków zaradczych z wykorzystaniem odpowiedniej procedury, jak również naprawa szkód już zaistniałych. Dyrektywa rozróżnia trzy rodzaje szkód środowiskowych:

1. szkody wyrządzone w wodach – dotyczą zanieczyszczeń wód powierzchniowych (np. jeziora, rzeki) i podziemnych,
2. szkody dotyczące powierzchni ziemi – dotyczą degradacji gruntów poprzez wycieki chemikaliów, toksycznych substancji, czy odpadów komunalnych, przemysłowych,
3. szkody w siedliskach przyrodniczych i gatunkach chronionych – dotyczą szkód powstałych w miejscu występowania fauny i flory, w tym na obszarach chronionych (art. 2 pkt 1 dyrektywy).

Państwa członkowskie wdrażające postanowienie przedmiotowej dyrektywy zobowiązały się do przyjęcia odpowiednich regulacji, których celem jest obowiązek nałożony na przedsiębiorstwa do podjęcia działań prewencyjnych w przypadku zagrożenia wystąpienia szkody w środowisku oraz działań naprawczych w razie powstania szkody. Najistotniejszą zasadą obowiązującą w przyjętej przez państwa członkowskie dyrektywie jest zasada „zanieczyszczający płaci” (art. 1 dyrektywy). W myśl tej zasady, podmiot odpowiedzialny za szkody środowiskowe ponosi koszty związane z ich usunięciem. W konsekwencji, przedsiębiorstwo, które doprowadzi do zanieczyszczenia lub degradacji środowiska, musi ponieść koszty związane z likwidacją szkód, w tym koszty związane z rekultywacją terenu, naprawą ekosystemów lub zabezpieczeniem przed dalszym zanieczyszczeniem.

Krajowe rozwiązania w zakresie zapobiegania szkodom środowiskowym

Ustawa o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (dalej – u.z.s.) jest aktem krajowym, przyjętych przez ustawodawcę, który dookreśla zasady zapobiegania szkodom w środowisku, a następnie podjęcia odpowiednich działań naprawczych. Wspomnianą ustawę stosuje się do bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub do szkody w środowisku spowodowanych przez działalność podmiotu korzystającego ze środowiska lub przez inną działalność tego podmiotu, jeżeli dotyczy gatunków chronionych lub chronionych siedlisk przyrodniczych oraz wystąpiły z winy podmiotu korzystającego ze środowiska (art. 2 ust. 1 pkt 1-2 u.z.s.).

Kim jest podmiot korzystający ze środowiska? 

Podmiotem korzystającym ze środowiska, w rozumieniu ustawy, może być:

1. przedsiębiorca, tj. osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, wykonująca działalność gospodarczą, a także osoby prowadzące działalność wytwórczą w rolnictwie, w zakresie upraw rolnych, chowu lub hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego oraz osoby wykonujące zawód medyczny w ramach indywidualnej praktyki lub indywidualnej specjalistycznej praktyki;
2. jednostka organizacyjna niebędąca przedsiębiorcą,
3. osoba fizyczna niebędąca przedsiębiorcą, korzystającą ze środowiska w zakresie, w jakim korzystanie ze środowiska wymaga pozwolenia, prowadzący działalność stwarzającą ryzyko szkody w środowisku lub inną działalność, o której mowa w art. 2 ust. 1 pkt 2 u.z.s., powodującą bezpośrednie zagrożenie szkodą w środowisku lub szkodę w środowisku (art. 6 pkt 9 u.z.s.).

W przedmiotowej ustawie określono również organy właściwe do rozpatrywania spraw z zakresu odpowiedzialności za zapobieganie szkodom w środowisku i naprawę szkód w środowisku. Jest nim regionalny dyrektor ochrony środowiska oraz Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska, jako organ wyższego stopnia (art. 7 ust. 1 w zw. z art. 7a u.z.s.).

Działania zapobiegawcze i naprawcze

Art. 9 ust. 1 i 2 u.z.s. nakłada na podmioty korzystające ze środowiska, obowiązek niezwłocznego podjęcia działania zapobiegawczego, w sytuacji wystąpienia bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku, zaś w przypadku wystąpienia szkody środowiskowej – podjęcia działań w celu ograniczenia szkody, zapobieżenia kolejnym szkodom i ich negatywnym skutkom dla zdrowia ludzi lub dalszemu osłabieniu funkcji elementów przyrodniczych, w tym natychmiastowego opanowania, powstrzymania, usunięcia lub ograniczenia w inny sposób zanieczyszczenia, bądź innych szkodliwych czynników, a ostatecznie podjęcia działań naprawczych (oczyszczenie gleby i wody, rekultywacja terenu, zalesianie, reintrodukcja fauny).

W przypadku, gdy zagrożenie nie zostało zażegnane, mimo działań zapobiegawczych lub wystąpiła szkoda, należy niezwłocznie zgłosić ten fakt organowi ochrony środowiska i wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska. W zgłoszeniu powinien dokładnie wskazać:

1. imię i nazwisko lub nazwę korzystającego ze środowiska, wraz z podaniem adresu jego zamieszkania lub siedziby,
2. określić przedmiot prowadzonej działalności, zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności,
3. określić rodzaj, wskazać datę i miejsce wystąpienia bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub szkody w środowisku wraz z ich opisem,
4. opisać podjęte przez podmiot działania zapobiegawcze i naprawcze do czasu zgłoszenia (art. 11 ust. 1-2 u.z.s.).

Po dokonaniu zgłoszenia, podmiot korzystający ze środowiska, w porozumieniu z organem ochrony środowiska uzgadnia warunki przeprowadzenia działań naprawczych, które to uzgodnienie następuje w drodze decyzji administracyjnej, określającej:

1. stan do jakiego należy przywrócić środowisko,
2. zakres i sposób wykonania działań naprawczych,
3. termin rozpoczęcia oraz zakończenia prac naprawczych,
4. sposób potwierdzenia osiągniętego celu ekologicznego. 

Przy wydaniu decyzji ustalającej kolejność działań naprawczych bierze się pod uwagę charakter, zasięgi i rozmiar poszczególnych szkód w środowisku oraz zagrożenie dla zdrowia ludzi, z uwzględnieniem możliwości naturalnej naprawy elementów przyrodniczych na obszarze, na którym szkoda w środowisku wystąpiła (art. 13 ust. 3 i 5 u.z.s.).

Koszty przeprowadzenia działań zapobiegawczych i naprawczych

Koszty przeprowadzenia działań zapobiegawczych lub naprawczych co do zasady ponosi podmiot korzystający ze środowiska. Koszty te obejmują wydatki związane z:

1. gromadzeniem danych i oceną bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub szkody w środowisku,
2. opracowaniem i oceną projektów działań zapobiegawczych lub naprawczych,
3. przeprowadzeniem działań naprawczych i zapobiegawczych,
4. przeprowadzeniem postępowania administracyjnego, sądowego oraz egzekucyjnego,
5. nadzorem oraz monitoringiem,
6. odszkodowaniem (art. 21 u.z.s.).

Może on wystąpić z roszczeniem o zwrot kosztów poczynionych na ten cel, czy to od bezpośredniego sprawcy, bądź organu administracji publicznej. W przypadku, gdy koszty te ponosi w całości organ ochrony środowiska, ma możliwość żądania zwrotu kosztów od podmiotu korzystającego ze środowiska (art. 22 i 23 u.z.s.).

Wobec podmiotów korzystających ze środowiska, które mimo ustawowego obowiązku nie podjęły działań zapobiegawczych lub naprawczych może być wymierzona kara grzywny. Takiej samej karze podlega podmiot, który nie wypełnia uzgodnień dotyczących warunków przeprowadzenia działań naprawczych, uniemożliwia przeprowadzenie takich działań, czy nie informuje organu o zakończeniu działań zapobiegawczych lub naprawczych, bądź nie prowadzi badań, pomiarów lub monitoringu, będąc do tego obowiązany lub nie przechowuje wyników tych badań w wymaganym okresie (art. 28 i 29 u.z.s.). 

Odpowiedzialność za szkody środowiskowe - podsumowanie

Przepisy dotyczące odpowiedzialności za szkody środowiskowe stawiają na podmioty korzystające ze środowiska, w tym przedsiębiorców szereg wymagań i obowiązków, których celem jest ochrona zasobów naturalnych i minimalizacja ryzyka ekologicznego. W chwili zaistnienia ryzyka wystąpienia szkody przedsiębiorca ma obowiązek wdrożyć środki zapobiegawcze, a w przypadku wystąpienia szkody obowiązkiem jest przywrócenie środowiska do stanu sprzed powstania szkody, jak np. oczyszczenie powierzchni terenu wraz z przywróceniem warstwy roślinnej, ograniczenie lub usunięcie szkodliwych substancji z wód, czy odtworzenie naturalnych siedlisk zwierząt.

Niezależnie od powyższego na korzystających ze środowiska spoczywa obowiązek informowania organów środowiskowych o wszelkich negatywnych zmianach zachodzących w środowisku, zaś w przypadku niewypełniania obowiązków, czy umyślnego działania na szkodę przez te podmioty, możliwe jest zobowiązanie ich do naprawienia szkody, czy też zwrotu poniesionych kosztów przywrócenia stanu poprzedniego wraz z możliwością zastosowania sankcji w postaci grzywny.

Podstawa prawna:

• Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r., w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu.
• Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r., o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie.

Materiał opracowany przez zespół „Tak Prawnik”.

Właścicielem marki „Tak Prawnik” jest BZ Group Sp. z o.o.