Wprowadzenie długo oczekiwanej Ustawy o ochronie sygnalistów oznacza nie tylko uregulowanie procedury zgłoszeń naruszeń prawa, katalogu tych naruszeń i określenia tego, kto może być sygnalistą. Ustawa ta ponadto przewiduje odpowiedzialność karną w określonych przypadkach. Kiedy naruszanie przepisów ustawy o sygnalistach wiąże się z odpowiedzialnością karną i jakie niesie to skutki, wyjaśniamy poniżej.
Naruszanie przepisów ustawy o sygnalistach i związane z tym przestępstwa
Ustawa z dnia 14 czerwca 2024 roku o ochronie sygnalistów przewiduje następujące przestępstwa:
- przestępstwo uniemożliwiania lub utrudniania dokonania zgłoszenia;
- przestępstwo podejmowania działań odwetowych;
- przestępstwo ujawnienia tożsamości sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą;
- przestępstwo dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego pomimo wiedzy o braku naruszenia praw.
Przestępstwo uniemożliwiania lub utrudniania dokonania zgłoszenia
Powoływana ustawa precyzuje także zakres zgłoszeń sygnalistów, wskazując, że ich przedmiotem mogą być naruszenia prawa stanowiące działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, a dotyczące:
- korupcji;
- zamówień publicznych;
- usług, produktów i rynków finansowych;
- przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
- bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
- bezpieczeństwa transportu;
- ochrony środowiska;
- ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;
- bezpieczeństwa żywności i pasz;
- zdrowia i dobrostanu zwierząt;
- zdrowia publicznego;
- ochrony konsumentów;
- ochrony prywatności i danych osobowych;
- bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;
- interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej;
- rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;
- konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela – występujących w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązanych z dziedzinami wskazanymi w wyżej.
Poza powyższym prawo dopuszcza, aby w ramach procedury zgłoszeń wewnętrznych danego podmiotu sygnaliści mogli zgłaszać informacje o naruszeniach dotyczących obowiązujących w tym podmiocie regulacji wewnętrznych lub standardów etycznych, które zostały ustanowione przez dany podmiot prawny na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązującego i pozostają z nimi zgodne.
Przestępstwo podejmowania działań odwetowych
Przepisy jednoznacznie formułują zakaz podejmowania działań odwetowych wobec sygnalisty, a nawet prób lub gróźb zastosowania takich działań.
- odmowę nawiązania stosunku pracy;
- wypowiedzenie lub rozwiązanie bez wypowiedzenia stosunku pracy;
- niezawarcie umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, niezawarcie kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarcie umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony – w przypadku, gdy sygnalista miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa;
- obniżenie wysokości wynagrodzenia za pracę;
- wstrzymanie awansu albo pominięcie przy awansowaniu;
- pominięcie przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżenie wysokości tych świadczeń;
- przeniesienie na niższe stanowisko pracy;
- zawieszenie w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych;
- przekazanie innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty;
- niekorzystną zmianę miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;
- negatywną ocenę wyników pracy lub negatywną opinię o pracy;
- nałożenie lub zastosowanie środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze;
- przymus, zastraszanie lub wykluczenie, mobbing, dyskryminację, niekorzystne lub niesprawiedliwe traktowanie;
- wstrzymanie udziału lub pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe;
- nieuzasadnione skierowanie na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, chyba że przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badania;
- działania zmierzające do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub w danej branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;
- spowodowanie straty finansowej, w tym gospodarczej, lub utratę dochodu;
- wyrządzenie innej szkody niematerialnej, w tym naruszenie dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia sygnalisty.
Za działania odwetowe będą uznane także próby lub groźby zastosowania powyższych działań.
Ponadto w przypadku osób zatrudnionych na podstawie innych umów niż umowa o pracę dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie może stanowić podstawy działań odwetowych ani próby lub groźby ich zastosowania w tym w szczególności: wypowiedzenia umowy, której stroną jest sygnalista, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług; odstąpienia od takiej umowy lub rozwiązania jej bez wypowiedzenia czy nałożenia obowiązku lub odmowy przyznania, ograniczenie lub odebranie uprawnienia, w szczególności koncesji, zezwolenia lub ulgi.
Za działania odwetowe sygnaliście przysługuje odszkodowanie w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku ogłaszane do celów emerytalnych w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego lub prawo do zadośćuczynienia.
Sprawca tego czynu, który działa w sposób uporczywy, będzie musiał liczyć się z karą pozbawienia wolności do lat 3.
Przestępstwo ujawnienia tożsamości sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą
Nie mogą być ujawniane dane osobowe sygnalisty pozwalające na ustalenie jego tożsamości, chyba że wyrazi na to zgodę lub gdy ujawnienie jest koniecznym i proporcjonalnym obowiązkiem wynikającym z przepisów prawa w związku z postępowaniami wyjaśniającymi prowadzonymi przez organy publiczne lub postępowaniami przygotowawczymi lub sądowymi prowadzonymi przez sądy, w tym w celu zagwarantowania prawa do obrony przysługującego osobie, której dotyczy zgłoszenie.
W każdym innym przypadku ujawnienie to skutkować będzie odpowiedzialnością karną.
Przestępstwo dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego pomimo wiedzy o braku naruszenia praw
Sygnalista, dokonując zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, gdy miał uzasadnione podstawy sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa, zgodnie z ustawą nie może ponosić z tego tytułu odpowiedzialności, w tym odpowiedzialności dyscyplinarnej lub odpowiedzialności za szkodę z tytułu naruszenia praw innych osób lub obowiązków określonych w przepisach prawa, w szczególności w przedmiocie zniesławienia, naruszenia dóbr osobistych, praw autorskich, ochrony danych osobowych oraz obowiązku zachowania tajemnicy, w tym tajemnicy przedsiębiorstwa.
Ujawnienie publiczne możliwe jest przez sygnalistę w przypadku, gdy:
- dokona zgłoszenia wewnętrznego, a następnie zgłoszenia zewnętrznego, a podmiot prawny w terminie na przekazanie informacji zwrotnej ustalonym w procedurze wewnętrznej, organ publiczny w terminie na przekazanie informacji zwrotnej ustalonym w procedurze zewnętrznej organu publicznego nie podejmą żadnych odpowiednich działań następczych ani nie przekażą sygnaliście informacji zwrotnej, chyba że sygnalista nie podał adresu do kontaktu, na który należy przekazać taką informację, lub
- dokona od razu zgłoszenia zewnętrznego, a organ publiczny w terminie na przekazanie informacji zwrotnej ustalonym w swojej procedurze zewnętrznej nie podejmie żadnych odpowiednich działań następczych ani nie przekaże sygnaliście informacji zwrotnej, chyba że sygnalista nie podał adresu do kontaktu, na który należy przekazać taką informacji.
Zgłoszenia zewnętrzne dokonywane są do organów publicznych lub Rzecznika Praw Obywatelskich. Sygnalista może dokonać zgłoszenia zewnętrznego bez uprzedniego zrealizowania zgłoszenia wewnętrznego.
W przypadku zgłoszenia zewnętrznego do Rzecznika Praw Obywatelskich organ ten dokonuje wstępnej weryfikacji, ustalając, czy zgłoszenie dotyczy informacji o naruszeniu prawa, oraz zidentyfikowaniu organu publicznego właściwego do podjęcia działań następczych. Rzecznik Praw Obywatelskich powinien niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 14 dni od dnia dokonania zgłoszenia, przekazać zgłoszenie dotyczące naruszenia prawa do organu publicznego właściwego do podjęcia działań następczych, o czym informuje sygnalistę. Gdyby zgłoszenie sygnalisty nie dotyczyło naruszenia prawa Rzecznik Praw Obywatelskich, odstępuje od jego przekazania i informuje o tym sygnalistę, jednocześnie podając ustalenia ze wstępnej weryfikacji zgłoszenia. W tym wypadku Rzecznik Praw Obywatelskich może poinformować sygnalistę o możliwych krokach prawnych.
Dokonanie zgłoszenia zewnętrznego przez sygnalistę do organu publicznego przedstawia się w ten sposóbu, że po przyjęciu go organ dokonuje wstępnej weryfikacji zgłoszenia zewnętrznego polegającej na ustaleniu, czy zgłoszenie dotyczy informacji o naruszeniu prawa, oraz na ustaleniu, czy zgłoszenie dotyczy naruszeń prawa w dziedzinie należącej do zakresu działania tego organu, a jeżeli nie należy – na ustaleniu organu publicznego właściwego do podjęcia działań następczych. Gdy zgłoszenie należy do kompetencji danego organu, podmiot ten rozpatruje zgłoszenie zewnętrzne oraz podejmuje działania następcze i przekazuje sygnaliści informację zwrotną.
Naruszenie obowiązku ustanowienia procedury zgłoszeń wewnętrznych
Ponadto przepisy ustawy o ochronie sygnalistów przewidują też wykroczenie polegające na naruszeniu obowiązku ustanowienia procedury zgłoszeń wewnętrznych.
Procedura zgłoszeń wewnętrznych dotyczy obowiązkowo podmiotów, na których rzecz według stanu na 1 stycznia lub 1 lipca danego roku wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia. Mniejsze podmioty również mogą ją wdrożyć u siebie.
Przykład 1.
Czy pan Ryszard, który w swojej firmie zatrudnia 300 osób, będzie musiał liczyć się z odpowiedzialnością za nieustanowienie procedury zgłoszeń wewnętrznych w firmie?
Pan Ryszard ma obowiązek ustalić procedurę zgłoszeń wewnętrznych, jeśli tego nie zrobi, będzie odpowiadał za wykroczenie.
Naruszenie przepisów ustawy o sygnalistach - odpowiedzialność karna - podsumowanie
Podsumowując, niestosowanie się i naruszanie przepisów ustawy o sygnalistach wiąże się z odpowiedzialnością karna lub w określonych przypadkach odpowiedzialnością za wykroczenie. Wystąpienie takich sytuacji należy niezwłocznie zgłaszać odpowiednim instytucjom zajmującym się ściganiem przestępstw i wykroczeń.
