Strony rzadko kiedy decydują się na zawarcie umowy bez wyraźnego wskazania terminu spełnienia świadczeń, do których się zobowiązują. Byłoby to zresztą wielce niepraktyczne, w końcu jaki sens miałoby spełnianie świadczenia przez jedną ze stron, która następnie nie mogłaby liczyć na „odwdzięczenie się” ze strony drugiej. Kiedy zatem zachodzi opóźnienie w spełnieniu świadczenia, a kiedy dochodzi do zwłoki? Jak wygląda stosowanie kar umownych i odsetek w tym tym zakresie? O tym w niniejszym artykule.
Termin wykonania świadczenia a konsekwencje za jego naruszenie
Co do zasady każde zobowiązanie powinno mieć termin jego wykonania – nieważne, czy mówimy tu o świadczeniu jednorazowym, czy powtarzającym się. Jeżeli termin taki nie został jasno określony w umowie, ustawa wskazuje, iż wierzyciel ma prawo wezwać dłużnika do niezwłocznego wykonania umówionego zobowiązania.
W przypadku gdy w ustalonym terminie dłużnik nie wykona świadczenia, ma miejsce opóźnienie, które prawo cywilne wiąże z powstaniem po stronie dłużnika dodatkowego zobowiązania „karnego”. Niewykonanie lub też nienależyte wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron umowy może pociągać za sobą powstanie szkody po drugiej stronie. W takim wypadku wierzyciel ma prawo żądać odszkodowania za poniesione straty, przy czym dopuszczalne jest dokonanie umownego zastrzeżenia odpowiedzialności odszkodowawczej na warunkach określonych przez strony (z zachowaniem ograniczeń ustawowych). Zasadą jest, że do zobowiązań niepieniężnych stosuje się instytucję kary umownej, natomiast w przypadku zobowiązań pieniężnych – odsetki umowne, przy czym nawet przy braku ustalenia owej „kary” w umowie Kodeks cywilny wskazuje na możliwość żądania odsetek ustawowych.
Opóźnienie a zwłoka dłużnika
Kwestię opóźnienia i zwłoki dłużnika oraz kar umownych i ustawowych regulują przepisy art. 471 i nast. Kodeksu cywilnego (dalej jako kc). Zgodnie z art. 471 kc dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, kiedy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Aby móc mówić o opóźnieniu lub zwłoce, świadczenie powinno być możliwe do spełnienia, jego termin musi upłynąć, a także nie mogą zaistnieć przyczyny prawne usprawiedliwiające powstrzymanie się dłużnika od wykonania zobowiązania.
Opóźnienie i zwłoka, mimo że często w mowie potocznej używane są jako synonimy, prawnie się od siebie różnią. Opóźnienie powstaje wtedy, gdy dłużnik nie wykonuje zobowiązania w ustalonym terminie, a jeżeli termin ten nie został oznaczony – niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela, przy czym uchybienie to nie jest następstwem okoliczności zawinionych. Opóźnienie co do zasady nie pociąga za sobą odpowiedzialności odszkodowawczej. W sytuacji gdy dojdzie do opóźnienia w świadczeniu, wierzycielowi przysługuje roszczenie o wykonanie zobowiązania. Oprócz tego, jeżeli taka wierzytelność istnieje, wierzyciel może żądać jej potrącenia z wierzytelnością dłużnika, a także wymagać, aby świadczenie spełnił poręczyciel dłużnika – w wypadku jego ustanowienia. Dodatkowo, jeżeli do czynienia mamy ze świadczeniem pieniężnym, wierzyciel może dochodzić zapłaty odsetek za czas opóźnienia, nawet jeśli nie doszło do powstania szkody w jego majątku.
Zwłoka, nazywana także opóźnieniem kwalifikowanym, ma miejsce w przypadku, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w ustalonym terminie, a jeśli terminu nie ustalono – niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela, jednakże tutaj istotne jest, że dłużnik dopuścił się zawinionego uchybienia terminowi, za które ponosi odpowiedzialność. Dłużnikowi, aby popadł w zwłokę, należy móc przypisać winę nieumyślną w postaci niedbalstwa. Wierzyciel w takiej sytuacji, oprócz roszczenia do spełnienia świadczenia, może domagać się również naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Co więcej, w wypadku świadczenia pieniężnego wierzyciel ma prawo żądać odsetek za czas zwłoki, jak również odszkodowania w takim zakresie, w jakim szkoda przewyższa należne mu odsetki. W niektórych sytuacjach wierzyciel może domagać się, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika.
Co do zasady zwłoka nie daje wierzycielowi możliwości odstąpienia od umowy, jeżeli jednak brak spełnienia świadczenia w ustalonym terminie skutkuje utratą całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenia dla wierzyciela, może on:
w dalszym ciągu dochodzić tego świadczenia i dodatkowo dochodzić odszkodowania za szkodę wynikłą ze zwłoki
lub odmówić przyjęcia świadczenia i dochodzić odszkodowania w związku z brakiem wykonania zobowiązania.
Odsetki za opóźnienie w świadczeniu
Zgodnie z art. 481 § 1 kc, jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Ustawodawca posługuje się pojęciem „opóźnienia”, jednakże z racji tego, że zwłoka jest postacią kwalifikowaną opóźnienia, również w przypadku jej wystąpienia wierzyciel ma prawo do odsetek. Jednocześnie przy zaistnieniu zwłoki, wierzyciel ma dodatkowo prawo do odszkodowania. Trzeba jednak pamiętać, że żądanie zapłacenia przez dłużnika odsetek niejako zamyka drogę do dochodzenia odszkodowania – odsetki pełnią funkcję odszkodowawczą. Jeśli jednak szkoda znacznie przewyższa należne odsetki, wierzyciel jest uprawniony dochodzić odszkodowania powyżej otrzymanej kwoty odsetkowej.
Odsetki oprócz odszkodowawczej pełnią również funkcję stymulującą, mającą na celu wywarcie na dłużniku presji do spełnienia świadczenia. Co istotne, ustawodawca nie zdecydował się na przesadne ograniczenia w tej materii. Wskazał jedynie, że jeśli stopa odsetek za opóźnienie nie była umownie oznaczona, należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych. Jeśli jednak wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy. Dodatkowo maksymalna wysokość odsetek umownych nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie, zaś w wypadku, gdy ich wysokość przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne za opóźnienie. Powyższe nie stoi jednak na przeszkodzie, aby odsetki przekroczyły sumę główną zobowiązania. Oznacza to, że owszem wierzyciel nie może narzucać wyższych odsetek niż te maksymalne, nie oznacza to jednak, że po określonym czasie dług wynikający z odsetek nie może przekroczyć nawet kilkukrotnie długu głównego.
Prawo do odsetek ulega przedawnieniu. Przyjmuje się, iż roszczenie o odsetki stanowi świadczenie jednorazowe, a upływ terminu przedawnienia roszczenia głównego wyznacza końcowy termin, od którego istnieje możliwość liczenia odsetek za opóźnienie. Wskutek powyższego wierzyciel może dochodzić roszczenia o odsetki nawet po przedawnieniu się roszczenia głównego. Należy w tym miejscu przytoczyć uchwałę Sądu Najwyższego z 26 stycznia 2005 roku (sygn. akt: III CZP 42/04), w której sąd podkreślił, iż „ustanowiony w art. 118 kc termin przedawnienia roszczeń o świadczenia okresowe stosuje się do roszczeń o odsetki za opóźnienie także wtedy, gdy roszczenie główne ulega przedawnieniu w terminie określonym w art. 554 kc”.
Opóźnienie a kara umowna
Możliwość ustanowienia w umowie tzw. kary umownej daje stronom art. 483 kc, zgodnie z którym w umowie można zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Instytucja kary umownej, tak jak odsetki, wiąże się z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem świadczenia umownego. Jednakże w tym wypadku chodzi o zobowiązania niepieniężne, od których niemożliwe byłoby wyliczenie odsetek. Funkcją omawianej instytucji jest gwarancja prawidłowego i terminowego wykonania zobowiązania. Co istotne, karę umowną można zastrzec na wypadek naruszenia obowiązków ciążących na dłużniku, jednakże jej zastrzeżenie wobec wierzyciela jest już niemożliwe (wierzyciel popada w zwłokę, jeżeli uchyla się od przyjęcia świadczenia od dłużnika). W praktyce obrotu niejednokrotnie kary umowne zastrzegane są na wypadek naruszenia poszczególnych obowiązków, które same w sobie nie prowadzą bezpośrednio do zaspokojenia interesu wierzyciela.
Karę umowną można zastrzec wyłącznie pod postacią określonej sumy pieniężnej, przy czym nie zawsze musi ona być oznaczona jako konkretna kwota. Jej wysokość można uzależnić np. od liczby dni pozostawania w zwłoce lub wskazać na określony procent wartości świadczenia. Kara nie musi być zastrzegana w walucie polskiej, nie ma przeszkód, aby wskazać tu walutę obca. W takiej sytuacji, zgodnie z art. 358 § 2 kc, wartość waluty obcej określa się według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski z dnia wymagalności roszczenia, chyba że ustawa, orzeczenie sądowe lub czynność prawna zastrzegają inaczej.
Podkreślenia wymaga, że kara umowna zastępuje odszkodowanie w rozumieniu art. 471 kc, zgodnie z którym dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Oznacza to, że jeśli dłużnik nie wykona zobowiązania, to w razie braku powstania szkody po stronie wierzyciela odpada konieczność zapłaty kary umownej.
Opóźnienie w spełnieniu świadczenia – podsumowanie
Opóźnienie w spełnieniu świadczenia powstaje, kiedy dłużnik nie spełnia świadczenia lub spełnia je w sposób nienależyty w określonym terminie, a jeśli termin ten nie został oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Co do zasady, jeżeli dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za taki stan rzeczy, dochodzi do opóźnienia w typie podstawowym. Jeżeli niewykonanie zobowiązania jest zawinione, mamy wówczas do czynienia z opóźnieniem kwalifikowanym, tj. ze zwłoką. Odróżnienie wspomnianych pojęć jest o tyle istotne, że jedynie zwłoka uprawnia do żądania odszkodowania. Niezależnie od powyższego, w sytuacji gdy przedmiotem umowy jest zobowiązanie pieniężne, wierzyciel w każdym wypadku ma prawo do odsetek umownych, a w ich braku – ustawowych. Z kolei jeżeli umowa dotyczy zobowiązania niepieniężnego, wierzycielowi nie należą się odsetki, a określona kwota wynikająca z kary umownej.
