W sytuacji gdy komornik nie jest w stanie wyegzekwować należnych wierzycielowi pieniędzy lub gdy zajęty przez komornika majątek dłużnika nie wystarczy na zaspokojenie wierzytelności, może dojść do umorzenia egzekucji jako bezskutecznej. Wówczas jedynym ratunkiem dla wierzyciela może okazać się wniosek do sądu o wyjawienie majątku. Instytucja ta w praktyce okazuje się bardzo skuteczna, gdyż sąd wzywa dłużnika do złożenia faktycznego wykazu swojego majątku pod groźbą dotkliwej kary finansowej lub nawet pozbawienia wolności. Z obawy przed wspomnianymi sankcjami dłużnicy niejednokrotnie rezygnują z ukrywania swojego dobytku i poddają się egzekucji.
Egzekucja komornicza nie zawsze jest tak skuteczna, jak życzyliby sobie tego wierzyciele. Komornik prowadzi egzekucję ze składników majątkowych dłużnika wskazanych przez wierzyciela. Może przy tym również dokonać poszukiwania majątku dłużnika, jednakże dociekliwość komorników nie jest ich domeną. Z tego powodu egzekucje komornicze bardzo często kończą się ich umorzeniem ze względu na bezskuteczność. W takiej sytuacji wierzycielowi pozostaje instytucja prawa cywilnego, jaką jest wyjawienie majątku. Instytucja ta ma dosyć szerokie zastosowanie, gdyż wniosek wierzyciela może zostać złożony na każdym etapie postępowania egzekucyjnego, również przed jego wszczęciem i po jego zakończeniu.
Cel wyjawienia majątku
Instytucja wyjawienia majątku została uregulowana w art. 913 ustawy Kodeks postępowania cywilnego (dalej jako KPC). Wyjawienie majątku traktowane jest jako pomocniczy środek egzekucyjny. Jego głównym zadaniem jest uzyskanie od dłużnika informacji o jego majątku, do którego dopiero później może zostać skierowana egzekucja komornicza. W orzecznictwie pojawiają się głosy, iż instytucję tę należy stosować rozważnie, tak aby wniosek o wyjawienie majątku nie przybierał postaci szykanowania dłużnika. Za bezpodstawny uznać należy więc wniosek o wyjawienie majątku dłużnika nieobjętego zajęciem egzekucyjnym, jeżeli majątek ten jest dobrze znany wierzycielowi.
Co do zasady, wyjawienie majątku służy do wykazania całego majątku dłużnika, w tym wszelkich ruchomości, nieruchomości oraz środków pieniężnych. Wyjawienie majątku jest traktowane jako narzędzie „ostatniej” szansy, gdyż stosuje się je dopiero w razie bezskuteczności egzekucji świadczeń pieniężnych z ruchomości, z wynagrodzenia za pracę, z rachunków bankowych oraz z innych wierzytelności i innych praw majątkowych.
Wyjawienie majątku stosowane może być jedynie przez sąd w postępowaniu cywilnym. Z omawianym wnioskiem do sądu, co do zasady, może zwrócić się wierzyciel lub komornik. W oznaczonych ustawowo przypadkach do skorzystania z tej instytucji uprawnione zostają także inne podmioty, np. w przypadku wszczęcia postępowania egzekucyjnego z urzędu wyjawienia majątku może żądać sąd prowadzący postępowanie.
Instytucja wyjawienia majątku a wezwanie komornicze
Zgodnie z art. 913 KPC wniosek o wyjawienie majątku należy odróżnić od wezwania komornika do złożenia wykazu majątku dłużnika lub wyjaśnień co do stanu jego majątku. Wyjawienie majątku odbywa się wyłącznie przed sądem w szczególnym postępowaniu prowadzonym w tym celu. Może ono toczyć się również przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego oraz po jego zakończeniu. Z kolei wezwanie dłużnika przez komornika do złożenia wykazu majątku jest możliwe jedynie w ramach toczącego się głównego postępowania egzekucyjnego. Wezwanie komornicze przed wszczęciem lub po zakończeniu postępowania egzekucyjnego jest niedopuszczalne.
Kolejną różnicę stanowi legitymacja czynna procesowa. Omawiane wyjawienie majątku następuje na wniosek wierzyciela, zaś złożenie wykazu majątku komornikowi następuje jedynie na wezwanie komornika podjęte z urzędu. Ważny jest również fakt, że wyjawienie majątku toczy się przed sądem i polega na złożeniu wykazu majątku oraz odebraniu przez sąd przyrzeczenia od dłużnika. Wyjawienie komornicze nie wymaga natomiast takiego przyrzeczenia.
Kto może złożyć wniosek o wyjawienie majątku?
Powyżej wyjaśniono, że uprawnionymi do złożenia wniosku o wyjawienie majątku są generalnie wierzyciele. Wynika to z faktu, że są to najczęstsze przypadki. W niektórych jednak sytuacjach – szczegółowo uregulowanych w przepisach prawa – takie żądanie mogą wysunąć również inne podmioty, a są to:
-
na podstawie art. 796 § 2 KPC – sąd I instancji w sprawach, w których egzekucja może być wszczęta z urzędu;
-
na podstawie art. 796 § 3 KPC – organ uprawniony do żądania wszczęcia egzekucji;
-
na podstawie art. 920 § 2 KPC – komornik w razie egzekucji alimentów oraz egzekucji grzywien i kar pieniężnych orzeczonych w postępowaniu cywilnym;
-
na podstawie art. 71 § 1 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji – administracyjny organ egzekucyjny lub wierzyciel występujący w administracyjnym postępowaniu egzekucyjnym;
-
na podstawie art. 7 KPC – prokurator oraz inny organ działający na takich samych zasadach jak prokurator;
-
na podstawie art. 8 KPC – organizacja pozarządowa, której zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej. Dotyczy to wyłącznie tych spraw, w których wymienione organizacje mogą na mocy ustawy spowodować wszczęcie;
-
na podstawie art. 144 ustawy Prawo upadłościowe – syndyk masy upadłości.
Od kogo można żądać wyjawienia majątku?
Zasadniczo omawiany wniosek może zostać złożony wobec każdego dłużnika, przeciwko któremu prowadzone jest postępowanie egzekucyjne, tj. wyjawienia majątku można żądać zarówno od dłużnika będącego osobą fizyczną, osobą prawną, jak również jednostką organizacyjną niebędącą osobą prawną, której przepis szczególny przyznaje zdolność prawną. Wyjątek stanowi Skarb Państwa – żądanie wyjawienia majątku Skarbu jest niedopuszczalne.
Należy również pamiętać, że przy dłużniku, którym jest spółka cywilna, wniosek powinien być złożony wobec wspólników tej spółki, nie zaś wobec samej spółki.
Dodatkowo w niektórych przypadkach możliwe jest żądanie wyjawienia majątku w stosunku do osób zwolnionych spod jurysdykcji krajowej, jednakże dotyczy to wyłącznie spraw, w których osoby te podlegają egzekucji.
Co powinien zawierać wykaz majątku?
Zgodnie z art. 913 KPC w wykazie majątku dłużnik wymienia wszystkie składniki posiadanego majątku, wraz z tymi, które nie podlegają egzekucji (m.in. przedmioty życia codziennego oraz urządzenia domowe niezbędne do egzystencji dłużnika). Wynika to z faktu, że ocena, czy dany składnik majątku podlega egzekucji, czy jest spod niej wyjęty, należy do organu egzekucyjnego, a nie do samego dłużnika.
W wykazie majątku dłużnik powinien zawrzeć:
-
rzeczy ruchome i nieruchome ze wskazaniem miejsca, gdzie się znajdują;
-
przypadające mu wierzytelności i inne prawa majątkowe ze wskazaniem ich wysokości lub wartości oraz tytułów prawnych, na których się opierają;
-
oszczędności na rachunkach bankowych, wraz z informacją, w jakim banku zostały zgromadzone;
-
informacje o odpłatnych i nieodpłatnych czynnościach prawnych, których przedmiotem jest rzecz lub prawo o wartości przekraczającej w dniu dokonania tych czynności wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę, dokonanych na rzecz osób trzecich, w pięcioletnim okresie poprzedzającym wszczęcie egzekucji, w wyniku których stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
Dłużnik powinien pamiętać, że wykaz majątku składany jest pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Zgodnie z art. art. 233 § 6 KK złożenie fałszywego zeznania jest zagrożone karą nawet do 8 lat pozbawienia wolności.
W jakich postępowaniach możliwe jest stosowanie wyjawienia majątku?
Instytucję o wyjawieniu majątku, oprócz „standardowego” postępowania egzekucyjnego, stosuje się odpowiednio w:
-
postępowaniu o ubezwłasnowolnienie;
-
postępowaniu klauzulowym;
-
postępowaniu egzekucyjnym przy egzekucji z rachunku bankowego wspólnego dla dłużnika i osób trzecich;
-
postępowaniu egzekucyjnym przy egzekucji wydania rzeczy ruchomej lub dokumentu;
-
postępowaniu dotyczącym odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką.
Inne sposoby uzyskania informacji o majątku dłużnika
Przed złożeniem wniosku o wyjawienie majątku organy egzekucyjne mają do wyboru szereg innych instrumentów prawnych, które mogą pomóc w uzyskaniu wierzytelności od dłużnika. Do takich instrumentów egzekucyjnych zalicza się m.in.:
-
wysłuchanie wierzyciela;
-
zlecenie komornikowi poszukiwania majątku dłużnika;
-
dochodzenie z urzędu przez komornika w celu ustalenia zarobków i stanu majątkowego dłużnika oraz jego miejsca zamieszkania przy egzekucji świadczeń alimentacyjnych;
-
przeprowadzenie z urzędu dochodzenia w celu ustalenia zarobków i stanu majątkowego dłużnika oraz miejsca jego zamieszkania;
-
ustalenie przez komornika majątku dłużnika w zakresie znanym mu z innych prowadzonych postępowań albo na podstawie publicznie dostępnych źródeł informacji bądź rejestrów.
Wyjawienie majątku – podsumowanie
Wyjawienie majątku, co do zasady, następuje na wniosek wierzyciela, w sytuacji gdy postępowanie egzekucyjne nie daje uzasadnionych podstaw do przypuszczania, że dana wierzytelność zostanie zaspokojona w całości. Instytucja ta jest bardzo efektywna, gdyż wyjawienie majątku może zostać wymuszone środkami przymusu, zaś odmowa sporządzenia wykazu majątku bądź fałszywe oświadczenie majątkowe mogą łączyć się z dolegliwymi sankcjami – karą grzywny lub pozbawienia wolności nawet do 8 lat.
