Zabezpieczenie majątku dłużnika w postępowaniu upadłościowym

Postępowanie upadłościowe nie powinno być wszczynane przy przejściowych problemach finansowych. Aby ogłosić upadłość, muszą istnieć poważne przesłanki. Czasami powodem niewypłacalności dłużnika są problemy rodzinne, zdrowotne czy kryzys na rynku globalnym lub spadek zainteresowania konkretną gałęzią gospodarczą, w której działa dłużnik. Nierzadko to jednak dłużnik swoim zachowaniem – beztroską, brakiem odpowiedzialności lub niedbalstwem – doprowadza przedsiębiorstwo do bankructwa. W sytuacji, gdy sąd uzna, że dłużnik nie jest w stanie rzetelnie oraz racjonalnie zarządzać swoim majątkiem, może orzec o zastosowaniu środków zabezpieczających. Zabezpieczenie majątku dłużnika odbywa się, w przeważającej liczbie wypadków, poprzez ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego.

Zabezpieczenie majątku dłużnika ma przede wszystkim na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której mogłoby dojść do nieprawidłowego uszczuplenia przyszłej masy upadłości i pokrzywdzenia w ten sposób wierzycieli. Tymczasowy nadzorca sądowy, który stanowi główną instytucję zabezpieczającą, jest gwarantem prawidłowego prowadzenia interesów dłużnika oraz równego zaspokajania wierzycieli. Jak wygląda procedura zabezpieczająca oraz jakie są szczegółowe kompetencje nadzorcy, omówimy poniżej.

Tymczasowy nadzorca sądowy a inne sposoby zabezpieczenia majątku dłużnika

Funkcją postępowania zabezpieczającego jest udzielenie tymczasowej ochrony wierzycieli polegającej na zapewnieniu im zaspokojenia w drodze zachowania majątku dłużnika. Ustawa – Prawo upadłościowe daje sądowi uprawnienie do zabezpieczenia majątku dłużnika z urzędu w każdej sprawie. Oprócz tego, zabezpieczenia można dokonać także na podstawie wniosku dłużnika oraz wniosku wierzyciela. Przedmiotowe zabezpieczenie ma charakter fakultatywny, zależy od uznania i oceny sytuacji sądu upadłościowego. Sąd upadłościowy, przy uwzględnieniu sytuacji ekonomicznej dłużnika, podejmowanych przez niego decyzji biznesowych oraz zachowań w sferze prywatnej (np. przy uzależnieniu przedsiębiorcy od hazardu), może dokonać wyboru odpowiedniego środka zabezpieczającego.

Jak zostało wskazane na wstępie, zabezpieczenie majątku dłużnika najczęściej przybiera postać tymczasowego nadzorcy sądowego. Nie jest to jednak jedyny możliwy sposób zabezpieczenia. Jeżeli powstanie obawa, że dłużnik będzie ukrywał swój majątek lub w inny sposób działał na szkodę wierzycieli, a także gdy dłużnik nie wykonuje poleceń tymczasowego nadzorcy sądowego, sąd może orzec o ustanowieniu na majątku dłużnika zarządu przymusowego. Równolegle do tymczasowego nadzorcy sądowego, sąd może zastosować także inne instytucje zabezpieczające, z wyłączeniem zabezpieczenia poprzez ustanowienie zarządu przymusowego. Udzielenie zabezpieczenia poprzez ustanowienie zarządcy przymusowego wyklucza możliwość zastosowania innych sposobów zabezpieczeń.

Do innych sposobów zabezpieczenia zaliczymy w szczególności:

• zajęcie ruchomości dłużnika,

• zajęcie wierzytelności dłużnika oraz innych praw majątkowych,

• zajęcie rachunku bankowego,

• ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości,

• nakazanie dłużnikowi złożenia zajętych pieniędzy na rachunek depozytowy Ministra Finansów.

Jak widzimy, Prawo upadłościowe dopuszcza zabezpieczenia stosowane w procedurze cywilnej i uregulowane przez Kodeks postępowania cywilnego. Istnieją jednak środki, których procedura upadłościowa zdecydowanie nie dopuszcza. Jest to m.in.

• poręczenie,

• zobowiązanie gwarancyjne,

• zastrzeżenie odstąpienia od umowy,

• przelew wierzytelności dla zabezpieczenia kredytu,

• przeniesienie własności ruchomości na zabezpieczenie,

• zastrzeżenie prawa własności.

Tymczasowy nadzorca sądowy

Ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego powoduje istotne ograniczenie swobody dłużnika w dysponowaniu swoim majątkiem. Należy od razu wskazać, że nie są one aż tak dotkliwe, jak przy zarządzie przymusowym. W omawianym wypadku dłużnik w dalszym ciągu może dokonywać czynności w zakresie zwykłego zarządu. Dopiero czynności przekraczające zakres zarządu zwykłego wymagają zgody tymczasowego nadzorcy sądowego, pod rygorem nieważności.

Przez czynności zwykłego zarządu należy rozumieć czynności prawne i faktyczne oraz czynności dokonywane w postępowaniu sądowym i administracyjnym zmierzające do utrzymania majątku w stanie niepogorszonym w stosunku do dotychczasowego. Ustawa nie definiuje pojęcia „zwykłego zarządu”, toteż jego granice należy ustalać indywidualnie przy uwzględnieniu specyfiki danego rodzaju działalności prowadzonej przez dłużnika.

Omówiony sposób zabezpieczenia pozostawia wiele swobody w postępowaniu dłużnika. Nie ogranicza go w normalnym prowadzeniu dotychczasowej działalności w ramach prowadzonego przedsiębiorstwa. Zarząd majątkiem przez nadzorcę ma stanowić swoistą gwarancję dalszego niepogarszania sytuacji majątkowej dłużnika. Tymczasowy nadzorca ma obowiązek kontrolowania działalności przedsiębiorstwa dłużnika pod względem jego legalności i gospodarności. W przypadku, gdy zostaną stwierdzone uchybienia, nadzorca powinien złożyć wniosek do sądu o zmianę sposobu zabezpieczenia na taki, który zapewni możliwość przejęcia zarządu nad majątkiem dłużnika.

Zarząd przymusowy

Zarząd przymusowy powinien mieć zastosowanie we wszystkich tych wypadkach, gdy pozostawienie zarządu w rękach dłużnika grozi zmniejszeniem możliwości lub nawet uniemożliwieniem zaspokojenia wierzycieli. Główną przesłanką jest obawa ukrywania majątku przez dłużnika. Wśród innych okoliczności z całą pewnością niedziałających na korzyść dłużnika jest zawieranie nierentownych umów, wyzbywanie się majątku, obciążanie majątku bez wyraźnej korzyści gospodarczej oraz pozostawianie majątku bez żadnej kontroli. Dodatkowo, jeśli pierwotnie ustanowiony był tymczasowy nadzorca sądowy, powodem ustanowienia zarządcy przymusowego może być niewykonywanie przez dłużnika jego poleceń lub zawarcie umów przekraczających zwykły zarząd bez zgody nadzorcy.

Prawo upadłościowe daje zarządcy przymusowemu wiele kompetencji. Trzeba przy tym cały czas mieć na uwadze, że zarządca nie ma za zadanie rozwijać i naprawiać przedsiębiorstwa dłużnika, a dokonywać czynności rozporządzających majątkiem dłużnika tak, aby nie dopuścić do pokrzywdzenia wierzycieli. Zarządca posiada więc uprawnienie do dokonywania wszelkich czynności związanych z zarządem nad majątkiem dłużnika, przy czym nie może dokonywać czynności, do których w postępowaniu upadłościowym potrzebna jest zgoda rady wierzycieli, tj. organu reprezentującego interesy wszystkich wierzycieli dłużnika. W doktrynie przyjmuje się jednak, że w sytuacji, gdyby niedokonanie czynności wymagającej zgody rady wierzycieli miało narażać na istotną stratę przyszłą masę upadłościową, to zarządca powinien natychmiast powiadomić o tym sąd upadłościowy, tak aby ten przyspieszył rozpoznanie wniosku o ogłoszenie upadłości. Wówczas syndyk, po ogłoszeniu upadłości, będzie miał możliwość – za zgodą sędziego-komisarza – dokonać rzeczonej czynności.

Kto może zostać nadzorcą lub zarządcą?

Tymczasowym nadzorcą sądowym oraz zarządcą przymusowym może zostać osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych oraz licencję doradcy restrukturyzacyjnego bądź spółka handlowa, której wspólnicy ponoszący odpowiedzialność za jej zobowiązania bez ograniczenia całym swoim majątkiem albo członkowie zarządu posiadają taką licencję.

Od powyższej zasady generalnej zostały wprowadzone wyjątki. Funkcji nadzorcy nie może pełnić osoba, która:

• jest wierzycielem lub dłużnikiem podmiotu, o którego upadłość wniesiono;

• jest członkiem rodziny wierzyciela lub dłużnika podmiotu, o którego upadłość wniesiono;

• wchodziła w skład organów podmiotu objętego wnioskiem o upadłości lub spółki z nim powiązanej, była jego prokurentem, była przez niego zatrudniona albo posiadała jego akcje lub udziały;

• we wcześniej prowadzonym postępowaniu restrukturyzacyjnym wobec dłużnika pełniła funkcję nadzorcy lub zarządcy. 

Zabezpieczenie majątku dłużnika w postępowaniu upadłościowym – podsumowanie

Instytucja zabezpieczenia majątku dłużnika w postępowaniu upadłościowym jest stosowana w sytuacji, gdy istnieje obawa naruszenia integralności majątku dłużnika, a tym samym pokrzywdzenia wierzycieli. Sąd upadłościowy nie może dopuścić do sytuacji, w której dłużnik ukrywa swój majątek lub rozpoczyna wyprzedawanie jego składników. Stąd też najczęstszymi rodzajami zabezpieczeń jest tymczasowy nadzorca sądowy oraz zarząd przymusowy. Ten pierwszy monitoruje działalność przedsiębiorstwa dłużnika oraz wydaje zgody w przypadku, gdy dłużnik podejmuje czynności przekraczające zwykły zarząd. Z kolei zarząd przymusowy całkowicie pozbawia dłużnika kontroli nad swoim majątkiem. Zarządca dokonuje wszelkich czynności związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w imieniu dłużnika.