Spadkodawca może rozporządzać swoim majątkiem na różne sposoby. Jednym z nich jest wykorzystanie zapisu windykacyjnego, który znacząco przyspiesza dojście spadkobiercy do konkretnego prawa lub rzeczy. Kiedy jednak dokładnie zapisobierca staje się właścicielem przedmiotu zapisu i jak działa wymagalność zapisu windykacyjnego? Sprawdź!
Czym jest zapis windykacyjny?
Zapis windykacyjny to forma rozrządzenia spadkowego, które pozwala przekazać poszczególne składniki masy spadkowej na rzecz wskazanej osoby bez konieczności dokonywania działu spadku. Instytucja omawianego zapisu nie jest tożsama z dziedziczeniem, choć finalnie wywołuje w zasadzie te same skutki prawne. Na mocy istniejącego zapisu windykacyjnego oznaczona osoba, określana mianem zapisobiercy windykacyjnego, staje się właścicielem pozostawionego prawa lub rzeczy, które należało kiedyś do zmarłego. Zapis windykacyjny może zostać sporządzony wyłącznie w testamencie notarialnym, inna forma nie będzie niestety skuteczna. Zapis windykacyjny musi być dosłownie wpisany do aktu notarialnego testamentu. Brak tej formy uniemożliwia jego ważność i skuteczność. W takim przypadku, jeśli spadkodawca chciał przekazać określony przedmiot, a testament nie był notarialny, zapis może być potraktowany jako zapis zwykły, co oznacza, że zapisobierca miałby tylko roszczenie o jego wydanie od spadkobierców, a nie bezpośrednie nabycie własności. Co więcej, nie każdy przedmiot należący do spadkodawcy może być przedmiotem takiego zapisu. Art. 9811 § 2 Kodeksu cywilnego stanowi bowiem, że przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
- rzecz oznaczona co do tożsamości,
- zbywalne prawo majątkowe,
- przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
- ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności,
- ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.
Przykład 1.
Witold zamierza sporządzić zapis windykacyjny na rzecz swojej siostry Amelii. Chce, aby jego przedmiotem była kwota 120 000 zł, która nie powinna trafić w ręce jego spadkobierców ustawowych. Czy wskazana kwota pieniężna może być przedmiotem takiego zapisu?
Nie, ponieważ pieniądze należą do rzeczy oznaczonych co do gatunku, a nie co do tożsamości. Witold nie może ustanowić takiego zapisu.
Przykład 2.
Marek chciałby ustanowić zapis windykacyjny na rzecz swojej sąsiadki Kamili. Przedmiotem tego zapisu miałby zostać wartościowy samochód mężczyzny, który obecnie jest unikatowy, a przez to i bardzo cenny. Czy auto może być przedmiotem zapisu windykacyjnego?
Tak, ponieważ w tym przypadku jest przedmiotem oznaczonym co do tożsamości, tzn. ma zindywidualizowany charakter.
Kiedy przedmiot zapisu windykacyjnego przechodzi na własność zapisobiercy?
Charakterystyczną cechą każdego zapisu windykacyjnego jest to, że własność zapisanej rzeczy lub prawa przechodzi na uprawnionego z chwilą otwarcia spadku, a nie z chwilą dokonania działu spadku. W praktyce co do zasady jest to moment śmierci spadkodawcy, który jest jednocześnie chwilą otwarcia całego spadku. Zapisobierca windykacyjny nie musi czekać na dział spadku, w którego ramach dokonywane jest rozdysponowanie składników masy spadkowej pomiędzy dziedziczące osoby.
Zapis windykacyjny rodzi tzw. skutek rzeczowy, a więc skutkuje tym, że własność danego przedmiotu przechodzi na nabywcę (zapisobiercę) z chwilą otwarcia spadku (tj. z chwilą śmierci spadkodawcy–testatora). Zapis windykacyjny ma jednak ograniczenie, które wiąże się z tym, że przedmiot zapisu musi się znajdować w masie spadkowej, a więc prawo własności danego przedmiotu musi przysługiwać spadkodawcy w chwili jego śmierci. Jeżeli przesłanka ta nie jest spełniona, to albo zapis windykacyjny jest bezskuteczny w całości albo jest bezskuteczny w części. Dzieje się tak dlatego, bowiem nie można przenieść na inną osobę więcej praw, niż samemu się posiada.
Moment przejścia prawa lub rzeczy będącej przedmiotem zapisu windykacyjnego jest ściśle powiązany z pojęciem wymagalności takiego zapisu. Owa wymagalność to nic innego jak chwila, w której roszczenie zapisobiercy o wydanie przedmiotu zapisu staje się wymagalne. W praktyce oznacza to, że od tej chwili zapisobierca może skutecznie domagać się od spadkobierców (lub wykonawcy testamentu) wydania przedmiotu zapisu. Bez wymagalności zapis, choć ważny, pozostaje jedynie „na papierze”, a zapisobierca nie ma realnej możliwości egzekwowania swojego prawa. Mimo że prawo do przedmiotu zapisu przechodzi na zapisobiercę w chwili otwarcia spadku, fizyczne objęcie w posiadanie przedmiotu zapisu może nastąpić później. Wynika to z konieczności dopełnienia pewnych formalności, takich jak stwierdzenie nabycia spadku czy wykonanie testamentu. Przejście przedmiotu zapisu na własność zapisobiercy nie może być jednak uzależnione do dokonania działu spadku.
Przykład 3.
Marcin jest zapisobiercą windykacyjnym, któremu przeznaczono cenną biżuterię po zmarłej babci. Wnuk nie doszedł jednak do spadku, ponieważ dziedzicami zostali dwaj bracia zmarłej. Wujkowie Marcina nie chcą przekazać mu zapisanej biżuterii, twierdząc, że musi poczekać na dokonanie działu spadku. Czy w tym przypadku zapis windykacyjny jest już wymagalny?
Tak i to niezależnie od tego, że do tej pory nie dokonano żadnego działu spadku. Marcin nabył prawo do biżuterii po babci już w dniu jej śmierci – wtedy też jego roszczenie o wydanie klejnotów stało się wymagalne.
Przykład 4.
Monika jest zapisobiercą windykacyjnym po swoim wujku Leonie. Przedmiotem zapisu jest samochód spadkodawcy. Dotąd nie dokonano jednak formalnego otwarcia i ogłoszenia testamentu. Czy Monika ma prawo odebrać samochód po wujku?
Nie, ponieważ nie doszło do formalnego stwierdzenia spadkobrania ani otwarcia i ogłoszenia testamentu, który zawiera zapis windykacyjny. Dopiero po dokonaniu tych czynności własność samochodu przejdzie na Monikę.
Wymagalność zapisu windykacyjnego a jej odroczenie
Istnieją sytuacje, w których wymagalność zapisu windykacyjnego może zostać odroczona. Najczęściej dzieje się tak w przypadku, gdy przedmiot zapisu wymaga spełnienia dodatkowych formalności. Dotyczy to zwłaszcza praw, które wymagają wpisu do odpowiedniego rejestru (np. księgi wieczystej w przypadku nieruchomości, rejestru statków czy rejestru zastawów). Dopóki wpis nie zostanie dokonany, zapisobierca może mieć trudności z pełnym korzystaniem z przedmiotu zapisu, choć co do zasady już go nabył.
Przykład 5.
Maciej otrzymał od dziadka mieszkanie w drodze zapisu windykacyjnego. Od chwili otwarcia spadku minęło już 8 miesięcy, jednak zapisobierca do tej pory nie uporządkował księgi wieczystej otrzymanej nieruchomości. Według zapisów z księgi wieczystej właścicielem tego mieszkania jest wciąż dziadek Macieja. Czy zapisobierca jest właścicielem tej nieruchomości, czy stanie się nim dopiero, gdy zostanie wpisany do księgi wieczystej?
Maciej nabył skutecznie prawo własności mieszkania z chwilą śmierci swojego dziadka, jednakże powinien niezwłocznie uregulować treść księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Do tego momentu może mieć trudności z pełnym korzystaniem z mieszkania, np. nie będzie mógł go sprzedać lub obciążyć.
Pamiętajmy, że zgodnie z treścią art. 9813 kc zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku. Zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub z okoliczności.
Wymagalność zapisu windykacyjnego - podsumowanie
Zapis windykacyjny w prawie spadkowym jest złożoną instytucją, a jego prawidłowe sporządzenie wymaga znajomości wielu szczegółów. Wymagalność zapisu windykacyjnego jest kluczowym elementem w procesie przechodzenia praw na zapisobiercę. Zasadniczo prawo do przedmiotu zapisu nabywane jest już w chwili otwarcia spadku, czyli w momencie śmierci spadkodawcy. Zrozumienie tych zasad pozwala na świadome planowanie sukcesji i uniknięcie potencjalnych sporów spadkowych.
Polecamy:
