Prawo i zasady społeczne określają nie tylko obowiązki, ale także uprawnienia i wolności. Przy tym interes jednego podmiotu nie może ingerować w interes drugiego. Dlatego też w każdym przypadku osoba (zarówno fizyczna, jak i prawna), której prawa zostały naruszone, jest uprawniona do żądania naprawienia szkody powstałej w wyniku takiego naruszenia. Prawo cywilne zapewnia poszkodowanym dość szeroki zakres narzędzi do czynnej ochrony swoich interesów. Do odszkodowania uprawnia ich cały szereg zdarzeń będących przyczyną szkody, m.in. wypadek komunikacyjny, wypadek przy pracy, błąd lekarski czy czyn prawnie zabroniony (wykroczenie, przestępstwo). W każdym przypadku podmiot poszkodowany ma prawo do roszczenia odszkodowawczego. Odszkodowanie należy mu się z mocy prawa, jednak swoje racje musi przedstawić w pozwie. Jak zatem sporządzić pozew o odszkodowanie?
Generalna zasada będąca podstawą każdego pozwu o odszkodowanie została ustanowiona przez art. 415 Kodeksu cywilnego (dalej jako kc). Zgodnie z tym przepisem każdy, „kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Oznacza to, że wyrządzenie szkody przez czyn niedozwolony jest samoistnym źródłem powstania odpowiedzialności odszkodowawczej sprawcy (odpowiedzialność deliktowa). Nie musi być ona w żaden inny sposób wcześniej uregulowana, np. poprzez umowę.
Odszkodowanie należy zawsze łączyć z dokonaniem czynu niedozwolonego, czyli takiego czynu, który stanowi pewien fakt lub zespół faktów rodzący odpowiedzialność za szkodę, jeśli da się stwierdzić, że szkoda jest jego zwykłym następstwem, a zatem jeśli między tym czynem a szkodą występuje adekwatny związek przyczynowy. Przepisy 415 i nast. kc przewidują odpowiedzialność za czyny niedozwolone, tj. za szkodę wyrządzoną z winy człowieka, bez jego winy, a także za zdarzenia, które nie charakteryzują się zaangażowaniem woli ludzkiej.
Powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej
Co do zasady jako podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym traktuje się winę. Jest to tak zwana ogólna odpowiedzialność deliktowa. Oprócz tego Kodeks cywilny wskazuje na wyjątki od tej zasady, jakimi są odpowiedzialność na zasadzie ryzyka oraz na zasadzie słuszności.
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka zakłada, że osoba, która posiada urządzenia wykorzystujące siły przyrody lub posługuje się dla realizacji swoich interesów osobami trzecimi, ponosi odpowiedzialność za szkody powstałe wskutek działania tych urządzeń lub osób, mimo że sama nie ponosi winy. Z kolei odpowiedzialność na zasadzie słuszności polega na tym, że w danej sytuacji nie można wskazać winy sprawcy, ale zasady współżycia społecznego przemawiają za przyznaniem poszkodowanemu odszkodowania.
Odpowiedzialność deliktowa może przyjąć wiele postaci, a najważniejszymi z nich są:
- odpowiedzialność za czyny własne;
- odpowiedzialność Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i innych osób prawnych za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej;
- odpowiedzialność za czyny cudze;
- odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy;
- odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody;
- odpowiedzialność w związku ze szkodą poniesioną w cudzym i wspólnym interesie i w związku z zapobieżeniem szkodzie;
- odpowiedzialność za produkt niebezpieczny.
Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej
Nie zawsze powstanie szkody będzie prowadziło do powstania odpowiedzialności odszkodowawczej. Aby do tego doszło, muszą bowiem zostać spełnione odpowiednie przesłanki. Jedynie ich łączne spełnienie upoważnia osobę poszkodowaną do wysuwania roszczeń odszkodowawczych.
Przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadzie winy, jakie poszkodowany musi udowodnić, są:
- zaistnienie szkody;
- wystąpienie faktu, za który ustawa czyni odpowiedzialnym określony podmiot, czyli wystąpienie czynu niedozwolonego;
- związek przyczynowy między czynem niedozwolonym a szkodą w tej postaci, że szkoda jest zwykłym następstwem tego czynu.
Należy pamiętać, że w sytuacji, gdy poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności.
Mimo zaistnienia powyższych przesłanek odpowiedzialności za szkodę nie ponosi:
- małoletni, który nie ukończył 13. roku życia;
- osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, o ile samodzielnie nie wywołała takiego stanu za pomocą środków odurzających;
- osoba, która zniszczyła lub uszkodziła cudzą rzecz albo zabiła lub zraniła cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub innych osób niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio ze strony tej rzeczy lub zwierzęcia, jeżeli niebezpieczeństwa sama nie wywołała, a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec, i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze niż dobro naruszone;
- osoba, która działała w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby.
W przypadku odpowiedzialności na zasadzie ryzyka poszkodowany musi jedynie przeprowadzić dowód, że szkoda była związana z określonym zdarzeniem rodzącym odpowiedzialność. Z kolei osoba zobowiązana do jej naprawienia dla uchylenia się od tej odpowiedzialności musi wykazać istnienie okoliczności egzoneracyjnych, do których należy:
- siła wyższa;
- nastąpienie szkody wyłącznie z winy poszkodowanego;
- nastąpienie szkody wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą dłużnik nie ponosi odpowiedzialności;
- brak winy osoby, której zwierzchnik powierzył wykonanie czynności.
Natomiast przy odpowiedzialności na zasadzie słuszności poszkodowany powinien przeprowadzić dowód istnienia okoliczności uzasadniających przyjęcie wniosku, że naprawienia szkody wymagają zasady współżycia społecznego, w szczególności ze względu na niezdolność poszkodowanego do pracy, jego ciężkie położenie materialne lub ze względu na porównanie stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy.
Pozew o odszkodowanie – jak go sporządzić?
Sporządzenie pozwu o odszkodowanie można opisać w 7 krokach – poniżej prezentujemy ich omówienie.
Określenie sądu i wskazanie wydziału
Na wstępie należy szczegółowo określić sąd, do którego pozew zostanie skierowany. Kwestię tę wskazują przepisy art. 16 i nast. Kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z ogólnymi zasadami właściwości miejscowej pozew należy wytoczyć przed sąd, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania.
Właściwość rzeczowa sądu będzie zależeć od wartości dochodzonego roszczenia – roszczenia do 75 000 zł należy skierować do sądu rejonowego, zaś żądania o wartości przewyższającej 75 000 zł (tj. co najmniej 75 000,01 zł) do sądu okręgowego. Należy przy tym pamiętać, że w razie jednoczesnego żądania odszkodowania i zadośćuczynienia wartości tych roszczeń będą się sumować.
Pozew o odszkodowanie należy do zakresu prawa cywilnego, dlatego też właściwym wydziałem dla tego typu spraw będzie wydział cywilny.
Określenie stron postępowania
W pozwie muszą znajdować się dane identyfikacyjne powoda oraz pozwanego, które pozwolą w sposób jednoznaczny zidentyfikować strony.
Dane, jakie określają strony to:
- w przypadku osób fizycznych: imię i nazwisko, adres zamieszkania oraz numer PESEL;
- w przypadku osób prawnych: nazwa, adres siedziby, NIP oraz KRS.
Jeżeli pozew wnosi pełnomocnik (przedstawiciel), dodatkowo należy wskazać imię i nazwisko pełnomocnika oraz jego adres korespondencyjny.
Wskazanie kwoty dochodzonej pozwem – wartość przedmiotu sporu
Wysokość dochodzonej przez poszkodowanego od sprawcy kwoty odszkodowania nazywana jest wartością przedmiotu sporu. Określając kwotę wartości przedmiotu sporu, należy zaokrąglić ją w górę do pełnego złotego.
Opłata od pozwu
Wnosząc pozew do sądu, należy uiścić stosowną opłatę. Nieopłacenie lub nieprawidłowe opłacenie pozwu może wiązać się z jego odrzuceniem. Sąd w pierwszej kolejności wezwie powoda do uzupełnienia braków formalnych pisma – dopiero brak uzupełnienia pozwu o opłatę skutkuje odrzuceniem.
Zgodnie z art. 2 w zw. z art. 13 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych opłata od pozwu w sprawach dotyczących odszkodowania, z uwagi na to, że jest to roszczenie majątkowe, będzie stanowić:
- do 500 zł – 30 zł;
- powyżej 500 zł do 1500 zł – 100 zł;
- powyżej 1500 zł do 4000 zł – 200 zł;
- powyżej 4000 zł do 7500 zł – 400 zł;
- powyżej 7500 zł do 10 000 zł – 500 zł;
- powyżej 10 000 zł do 15 000 zł – 750 zł;
- powyżej 15 000 zł do 20 000 zł – 1000 zł;
- w sprawach o prawa majątkowe przy wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia wynoszącej ponad 20 000 zł pobiera się od pisma opłatę stosunkową wynoszącą 5% tej wartości, nie więcej jednak niż 200 000 zł.
Określenie rodzaju pisma
W tym miejscu należy określić rodzaj pisma, tj. należy wpisać „Pozew o odszkodowanie”.
Określenie żądania pozwu
W pozwie powinno znaleźć się dokładne określenie żądania. Chodzi o skierowane do sądu żądanie wydania wyroku określonej treści. Należy zawrzeć w nim wszystkie elementy, które następnie powinny znaleźć się w wyroku uwzględniającym powództwo. Według doktryny żądanie winno być tak sformułowane, aby sąd mógł przepisać jego treść wprost do wyroku uwzględniającego powództwo, zmieniając jedynie styl wypowiedzi. Należy pamiętać, że określenie w pozwie żądanego świadczenia nie może polegać na odesłaniu do sposobu jego wyliczenia – powód musi samodzielnie wskazać dokładnie wysokość żądania.
Przykład 1.
Żądania pozwu o odszkodowanie mogą wyglądać następująco:
„Powód wnosi o:
1. zasądzenie od pozwanego … na rzecz powoda … kwoty … zł (słownie: … zł) wraz z ustawowymi odsetkami od dnia … roku;
2. zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda odsetek od zaległych odsetek od dnia wytoczenia powództwa;
3. zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu według norm przepisanych;
4. rozpoznanie sprawy również w nieobecności powoda;
5. wydanie wyroku zaocznego, opatrzonego rygorem natychmiastowej wykonalności w przypadku zaistnienia przesłanek przewidzianych w art. 339 kpc”.
Uzasadnienie pozwu
Zgodnie z art. 187 kpc pozew obligatoryjnie musi posiadać przytoczenie stanu faktycznego, który spowodował powstanie szkody. Brak przedstawienia stanu faktycznego oznacza, że powód nie sformułował w istocie powództwa. Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z 13 września 2017 r. (sygn. akt: I PK 264/16), zgodnie z którym „zakres kognicji sądu jest wyznaczony treścią pozwu (żądaniem i okolicznościami faktycznymi stanowiącymi jej podłoże), a także przytoczeniami faktycznymi i dowodami przedstawionymi w toku postępowania zgodnie z obowiązującym modelem koncentracji materiału procesowego. Zatem nie tylko samo sformułowanie roszczenia określa istotę roszczenia, ale również sposób określenia jego faktycznych podstaw i istoty żądania”.
Powód nie ma obowiązku wskazywać podstawy prawnej żądania. Wynika to z faktu, że sąd stosuje prawo z urzędu, a nie na wniosek strony. To sąd decyduje o tym, jakie przepisy prawa są najbardziej odpowiednie dla danego stanu faktycznego. Powód może wskazać podstawę prawną żądania, ale wskazanie to nie wiąże sądu.
Pozew o odszkodowanie – podsumowanie
Sporządzenie prawidłowego i skutecznego pozwu o odszkodowanie może okazać się niełatwym zadaniem. Powód wnoszący pozew musi pamiętać o wszelkich wymogach formalnych pisma procesowego, dokładnie określić sąd, strony sporu oraz wartość przedmiotu sporu. Kolejno, aby pismo wywołało określone i oczekiwane efekty, powód musi prawidłowo określić swoje żądania oraz rzetelnie i precyzyjnie przytoczyć stan faktyczny sprawy.
W sytuacji, gdy okoliczności sprawy wydają się dla poszkodowanego zbyt skomplikowane, powinien on zastanowić się nad zgłoszeniem swojego problemu adwokatowi lub radcy prawnemu. Jeżeli powód samodzielnie sporządzi pozew w sposób nieprawidłowy, może nie uzyskać należnego mu świadczenia. Z kolei polskie prawo nie pozwala na ponowne wytoczenie roszczenia w tym samym przedmiocie, co oznacza, że jeżeli powód raz przegra w sądzie, nie będzie miał drugiej szansy.
