Przedawnienie jest bardzo ważną instytucją prawną, która ma szerokie zastosowanie. Możemy ją spotkać w różnych gałęziach prawa. Czy każda odmiana przedawnienia jest regulowana podobnymi zasadami? Czym różni się przedawnienie cywilnoprawne i podatkowe? Omawiamy w artykule.
Czym jest przedawnienie?
Przedawnienie polega w dużym skrócie na upływie określonego czasu, który powoduje oznaczone skutki prawne. Wskutek przedawnienia dana osoba nie ponosi odpowiedzialności za niewykonane zobowiązanie, co pozwala jej uniknąć dolegliwości prawnych, które pojawiłyby się, gdyby do przedawnienia w ogóle nie doszło. Przedawnienie jest często spotykanym sposobem na uniknięcie zapłaty zaległego zobowiązania pieniężnego.
Zgodnie z treścią art. 117, 118 i 119 Kodeksu cywilnego, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne. Po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi 6 lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – 3 lata. Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż 2 lata. Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.
„Zgodnie z art. 117 § 2 KC po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. W wyniku skutecznego podniesienia tego zarzutu zobowiązanie staje się tzw. zobowiązaniem naturalnym, które nie może być dochodzone w drodze przymusu państwowego. Co do zasady skuteczne podniesienie zarzutu przedawnienia jest wystarczające do oddalenia powództwa bez potrzeby ustalenia, czy zachodzą wszystkie inne przesłanki prawnomaterialne uzasadniające jego uwzględnienie. W razie podniesienia zarzutu przedawnienia badanie tych przesłanek uznaje się za zbędne”.
Przedawnienie pojawia się nie tylko na gruncie prawa cywilnego, ale także karnego, administracyjnego i podatkowego. W każdej z tych dziedzin obowiązują odmienne terminy przedawnienia. Dla przykładu art. 70 ust. 1 Ordynacji podatkowej stwierdza, że zobowiązanie podatkowe przedawnia się z upływem 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym upłynął termin płatności podatku. Różnice pomiędzy prawem cywilnym a podatkowym w zakresie przedawnienia dotyczą także skutków zastosowania tej instytucji, o czym wypowiedział się Naczelny Sąd Administracyjny.
Skutki przedawnienia w prawie cywilnym i podatkowym
Zgodnie z wyrokiem NSA z 9 marca 2022 roku (sygn. akt III FSK 388/21) przedawnienie zobowiązań cywilnoprawnych oraz podatkowych wywołuje odmienne skutki prawne. Podczas gdy przedawnione zobowiązanie cywilnoprawne nie wygasa, tylko przekształca się w zobowiązanie naturalne, przedawnione zobowiązanie podatkowe na podstawie art. 59 § 1 pkt 9 Ordynacji podatkowej wygasa, a więc przestaje istnieć. Nie można więc przyjmować, że zobowiązanie podatkowe przedawniło się tylko w stosunku do jednego zobowiązanego solidarnie, w sytuacji, kiedy nadal istnieje – np. wskutek przerwania biegu terminu przedawnienia, które na mocy art. 70 § 4 Ordynacji podatkowej następuje wskutek zastosowania środka egzekucyjnego, o którym podatnik został zawiadomiony, podobnie jak osoba solidarnie z nim odpowiedzialna. W przypadku odpowiedzialności podatkowej osób trzecich zaległość podatkowa, za którą osoba ta ma odpowiadać, musi istnieć w dacie orzekania o tej odpowiedzialności, a poza tym decyzja w tym przedmiocie może być wydana do końca roku kalendarzowego, w którym upływa 5 lat od powstania zaległości podatkowej (art. 118 § 1 Ordynacji podatkowej). Przedawnienie zobowiązania wynikającego z tej decyzji następuje co do zasady po upływie 3 lat od końca roku kalendarzowego, w którym doręczono decyzję ustalającą to zobowiązanie.
Jak wynika z powyższego, różnica pomiędzy przedawnieniem cywilnoprawnym a podatkowym polega na skutkach w zakresie istnienia danego zobowiązania. Przy przedawnieniu cywilnym zobowiązanie trwa nadal, choć przekształca się w tzw. zobowiązanie naturalne, którego dłużnik nie musi spłacać, choć oczywiście ma do tego prawo. Przedawnienie podatkowe powoduje zaś całkowite wygaśnięcie zobowiązania.
Przykład 1.
Pani Marcelina zaciągnęła pożyczkę 15 lat temu, której do dziś nie spłaciła w całości. Pożyczkodawca upomniał się o zwrot należnej kwoty, jednak kobieta stwierdziła, że jej zobowiązanie wygasło, więc nie musi niczego oddawać. Czy pożyczkobiorca ma rację?
Nie, ponieważ w tym przypadku doszło do przedawnienia umowy pożyczki, co nie oznacza, że doszło do wygaśnięcia długu. Pożyczka przekształciła się w zobowiązanie naturalne, którego spłata jest zależna wyłącznie od dobrej woli pani Marceliny. Kobieta nie musi spłacać swojego długu, ale nie oznacza to, że przestał on istnieć.
Przykład 2.
Pan Paweł nie zapłacił wymaganego podatku od sprzedaży nieruchomości, która miała miejsce 20 lat temu. Przez ten czas nie był przez nikogo wzywany do uiszczenia zobowiązania, nie toczyła się przeciwko niemu żadna sprawa sądowa ani komornicza. Urząd skarbowy przypomniał sobie o należnym podatku i wezwał mężczyznę do jego uregulowania. Pan Paweł twierdzi jednak, że jego zobowiązanie wygasło na skutek przedawnienia – czy ma rację?
Tak, ponieważ przedawnienie zobowiązań o charakterze podatkowym skutkuje wygaśnięciem całego zobowiązania co do zasady po upływie 3 lat. Tego rodzaju zobowiązania nie przekształcają się w zobowiązania naturalne, tak jak ma to miejsce w prawie cywilnym. Pan Paweł nie musi oczywiście płacić żadnego podatku.
Możliwość zamiennego stosowania przepisów regulujących przedawnienie
Przedawnienie cywilnoprawne i podatkowe budzi wiele wątpliwości i pytanie, czy możliwe jest zamienne stosowanie przepisów tej instytucji względem obu zobowiązań. Odpowiedź na to pytanie jest przecząca. Ustawodawca celowo zróżnicował regulacje prawne odnoszące się do przedawnienia w różnych dziedzinach prawa, stąd nikt nie może stosować ich zamiennie. Dotyczy to nie tylko stron lub uczestników toczącego się postępowania, ale także sądów i organów administracyjnych.
Przykład 3.
Zobowiązanie pana Piotra, które wynika z umowy o dzieło, uległo przedawnieniu już 5 lat temu. Wierzyciel nie daje jednak za wygraną i ciągle wzywa dłużnika do uregulowania zobowiązania. Pan Piotr wielokrotnie twierdził, że roszczenia wierzyciela uległy już przedawnieniu, więc nie musi ich realizować. Dłużnik chciałby dokonać zmiany w zakresie skutków przedawnienia na te, które wynikają z prawa podatkowego. Celem pana Piotra jest wykazanie wobec wierzyciela, że nie doszło do zmiany zobowiązania w formę naturalną, lecz do całkowitego jego wygaśnięcia. Dłużnik liczy w ten sposób, że wierzyciel ostatecznie odpuści i nie będzie go więcej męczył wezwaniami do zapłaty. Czy pan Piotr może wykorzystać przepisy podatkowe skutkujące wygaśnięciem przedawnionego zobowiązania z umowy o dzieło?
Nie, ponieważ taka możliwość nie istnieje w polskim prawie.
Przykład 4.
Organ podatkowy skierował sprawę do sądu przeciwko podatnikowi, który nie zapłacił należnego podatku. Podczas procesu okazało się, że roszczenie organu uległo już przedawnieniu – dług podatkowy wygasł kilka lat temu. Przed zakończeniem postępowania organ podatkowy wystąpił z wnioskiem, aby uznać, że zobowiązanie podatkowe było tak naprawdę zobowiązaniem cywilnoprawnym. Wskutek tego przedawnienie nie doprowadziłoby do wygaśnięcia zobowiązania podatnika, lecz do przekształcenia go w zobowiązanie naturalne. W takim przypadku organ chce powołać się na zasady współżycia społecznego i zażądać spłaty zobowiązania naturalnego od podatnika. Czy organ podatkowy może złożyć wniosek o zmianę charakteru zobowiązania i stosowanie przepisów prawa cywilnego, zamiast prawa podatkowego?
Nie, ponieważ zakres prawa materialnego stosowanego w danym postępowaniu jest ustalany przez sąd rozpatrujący daną sprawę. Organ podatkowy nie ma prawa do złożenia wniosku o zmianę charakteru zobowiązania po to, aby wykorzystać lepsze w jego ocenie przepisy.
Przedawnienie cywilnoprawne i podatkowe - podsumowanie
Przedawnienie cywilnoprawne i podatkowe ma wiele różnic. W przypadku prawa cywilnego skutkuje ono przekształceniem zobowiązania w zobowiązanie o charakterze naturalnym, co nie prowadzi do jego wygaśnięcia. W przypadku długów podatkowych przedawnienie skutkuje wygaśnięciem całego roszczenia. Niedopuszczalne jest zamienne stosowanie przepisów regulujących przedawnienie do zobowiązań z różnych gałęzi prawa.
