W ciągu ostatnich kilkunastu miesięcy życie większości z nas znacząco się zmieniło. Pandemia wymusiła pewne zmiany, które w perspektywie czasu byłby nieuchronne, natomiast ich wdrożenie ułatwiło funkcjonowanie całego społeczeństwa w tym niełatwym czasie. I tak pracownicy rozpoczęli pracę zdalną, a uczniowie i studenci – naukę zdalną. Zmiany dotknęły także sądy, które zaczęły prowadzić rozprawy online w sprawach cywilnych. W artykule przedstawiamy, jak wygląda ich przebieg!
Rozprawy online w sprawach cywilnych na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego
Zgodnie z art. 151 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego: „Przewodniczący może zarządzić przeprowadzenie posiedzenia jawnego przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających jego przeprowadzenie na odległość. W takim przypadku uczestnicy postępowania mogą brać udział w posiedzeniu sądowym, gdy przebywają w budynku innego sądu, i dokonywać tam czynności procesowych, a przebieg czynności procesowych transmituje się z sali sądowej sądu prowadzącego postępowanie do miejsca pobytu uczestników postępowania oraz z miejsca pobytu uczestników postępowania do sali sądowej sądu prowadzącego postępowanie”.
W praktyce sądowej przepis ten był przepisem martwym, niewielki odsetek rozpraw był bowiem przeprowadzany w formie wideokonferencji.
Przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać przede wszystkim w tym, że rozwiązanie to było rozwiązaniem fakultatywnym i uzależnionym od podjęcia takiej decyzji przez sędziego przewodniczącego.
Ponadto z perspektywy osób, które miały uczestniczyć w rozprawie, zmieniał on w zasadzie tylko tyle, że nie musiały stawiać się bezpośrednio w sądzie, w którym sprawa była prowadzona, a który mógł znajdować się w znacznej odległości od miejsca zamieszkania osoby uczestniczącej w rozprawie. Jednakże w tym przypadku osoby, które nie uczestniczyły bezpośrednio w rozprawie przed sądem orzekającym, musiały stawić się w sądzie właściwym dla swojego miejsca zamieszkania, aby stamtąd nawiązać połączenie z sądem właściwym do prowadzenia sprawy.
W sprawie prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Poznaniu z wniosku Anieli Nowak z udziałem Zbigniewa Kowalskiego i Janiny Kowalskiej o stwierdzenie nabycia spadku, przewodniczący zarządził przeprowadzenie posiedzenia jawnego przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających jego przeprowadzenie na odległość. Aniela Nowak zamieszkuje w Gdyni, Zbigniew Kowalski zamieszkuje w Toruniu, natomiast Janina Kowalska – w Warszawie. W takim wypadku Aniela Nowak będzie obowiązana stawić się na rozprawę w formie wideokonferencji w Sądzie Rejonowym w Gdyni, Zbigniew Kowalski w Sądzie Rejonowym w Toruniu, natomiast Janina Kowalska we właściwym ze względu na swoje miejsce zamieszkania Sądzie Rejonowym w Warszawie.
Pamiętać należy, że powyższe rozwiązania dotyczyły tylko spraw rozpoznawanych na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, a zatem nie miały zastosowania w sprawach karnych czy administracyjnych.
Rozprawy online w czasie pandemii
Wraz z nadejściem pandemii przedstawione rozwiązanie dotyczące prowadzenia rozpraw w formie wideokonferencji nie zapewniały wystarczającego bezpieczeństwa zarówno dla pracowników sądów, jak i uczestników posiedzeń sądowych, dlatego też konieczne było wypracowanie nowych rozwiązań pozwalających na zapobiegnięcie paraliżowi sądownictwa i umożliwienie uczestnictwa w rozprawach bez konieczności wychodzenia z domu.
Przepisy Ustawy z dnia 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych wprowadziły rozwiązania dotyczące przeprowadzania rozpraw w formie zdalnej bez konieczności wychodzenia z domu.
Osoby uczestniczące w posiedzeniu zdalnym, nie wyłączając członków składu orzekającego, nie muszą przebywać w budynku sądu.
Sąd na wniosek strony lub osoby wezwanej zgłoszony na co najmniej 5 dni przed wyznaczonym terminem posiedzenia zdalnego ma obowiązek zapewnić im możliwość udziału w posiedzeniu zdalnym w budynku sądu, jeśli strona lub osoba wezwana wskaże we wniosku, że nie posiada urządzeń technicznych umożliwiających udział w posiedzeniu zdalnym poza budynkiem sądu.
O powyższym uprawnieniu sąd poucza osobę wezwaną oraz stronę niezastępowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub radcę Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej przy doręczeniu pierwszego zawiadomienia o terminie posiedzenia zdalnego.
Z powyższego wynika, że aktualnie regułą jest prowadzenie posiedzeń w formie zdalnej, choć w praktyce różnie z tym bywa.
Bardzo duża liczba rozpraw nadal odbywa się bezpośrednio w sądzie i nie zmienia tego nawet pojawianie się kolejnych fal epidemii oraz związanej z tym wzrastającej zachorowalności na COVID-19.
Przepisy przewidują wyjątek, kiedy sąd może odstąpić od przeprowadzenia posiedzenia zdalnego, a mianowicie można to zrobić w przypadku, gdy rozpoznanie sprawy na rozprawie lub posiedzeniu jawnym jest konieczne, a ich przeprowadzenie w budynku sądu nie wywoła nadmiernego zagrożenia dla zdrowia osób w nich uczestniczących.
Przykład 2.
Sąd odstąpił od posiedzenia zdalnego, gdyż rozpoznanie sprawy na rozprawie było konieczne, natomiast termin rozprawy wyznaczono na 12 lipca 2021 roku, kiedy to zachorowalność na COVID-19 była niska, a tym samym przeprowadzenie rozprawy w budynku sądu nie wywoła zagrożenia dla osób w niej uczestniczących.
Odstąpienie od posiedzeń zdalnych przez sąd
Przepisy przewidują też rozwiązanie na wypadek sytuacji, kiedy przeprowadzenie posiedzenia zdalnego nie jest możliwe. Przewodniczący może zarządzić przeprowadzenie posiedzenia niejawnego, gdy nie można przeprowadzić posiedzenia zdalnego, a przeprowadzenie rozprawy lub posiedzenia jawnego nie jest konieczne.
Przykład 3.
W sprawie prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Poznaniu z wniosku Anieli Nowak z udziałem Zbigniewa Kowalskiego i Janiny Kowalskiej o stwierdzenie nabycia spadku, przewodniczący zarządził przeprowadzenie posiedzenia niejawnego, gdyż przeprowadzenie posiedzenia zdalnego nie jest możliwe, ponieważ uczestnicy postępowania nie dysponują sprzętem umożliwiającym połączenie się z sądem online, natomiast w sprawie już przeprowadzono postępowanie dowodowe i przeprowadzenie rozprawy nie jest w tym wypadku konieczne.
W jaki sposób uczestnicy postępowania łączą się z sądem w czasie rozprawy zdalnej?
Wiedząc, że istnieje prawna możliwość prowadzenia rozpraw w formie online, pojawia się pytanie, w jaki sposób się to odbywa.
Tytułem wstępu wskazać należy, że nie ma wytycznych dla sądów co do tego, za pomocą jakiego programu przeprowadzane mają być rozprawy online. Nie został też stworzony ogólnodostępnego i powszechny program, który miałby temu służyć. Dlatego też to od danego sądu zależy, w jakim programie przeprowadzane są rozprawy zdalne, o czym ich uczestnicy najczęściej dowiadują się w momencie otrzymania zawiadomienia lub wezwania na posiedzenie zdalne.
Najczęściej sądy korzystają z następujących aplikacji:
MS Teams,
Avaya,
SCOPIA,
JITSI,
WEBEX.
Jak przebiega rozprawa online?
Przeważająca większość sądów udostępnia na swoich stronach internetowych instrukcje dla uczestników posiedzeń zdalnych. Dokumenty te zawierają instrukcję krok po kroku, co należy zrobić, aby prawidłowo połączyć się z sądem w czasie posiedzenia zdalnego. Poza tym często instrukcje te są opatrzone obrazkami pokazującymi, jak postępować, co ułatwia stronom i innym uczestnikom postępowania korzystanie z programów służących obsłudze posiedzeń zdalnych.
Kiedy posiedzenie zdalne zostało rozpoczęte, sąd dokonuje sprawdzenia obecności, czyli tego, czy wszyscy uczestnicy rozprawy zostali o niej w sposób prawidłowy powiadomieni, a następnie przechodzi do merytorycznego rozpoznawania sprawy.
Nieobecność na rozprawie zdalnej należy usprawiedliwić. Jeśli w czasie rozprawy wystąpią problemy z połączeniem, wówczas należy niezwłocznie skontaktować się z sądem i poinformować o tym fakcie. W przeciwnym razie sąd może uznać nieobecność za nieusprawiedliwioną i przeprowadzić rozprawę pod nieobecność strony lub pominąć dowód z zeznań nieobecnego świadka czy też nałożyć grzywnę na nieobecnego świadka.
Sąd w toku posiedzenia online może przesłuchiwać świadków i strony, a odbywa się to w taki sam sposób jak przesłuchanie w budynku sądu, z tą różnicą, że osoba składająca zeznania czyni to za pomocą środków porozumiewania się na odległość przed ekranem komputera, znajdując się w dowolnym miejscu.
Często zdarza się tak, że strony reprezentowane przez profesjonalnego pełnomocnika, czyli adwokata bądź radcę prawnego, uczestniczą w rozprawie w kancelarii swojego pełnomocnika, skąd pełnomocnik łączy się z sądem za pośrednictwem przesłanego przez sąd linku do rozprawy.
Wady i zalety rozpraw online
Oczywiście przy przeprowadzaniu rozpraw online nie sposób wyeliminować mogących pojawić się patologii, jak np. zrywania połączenia przez świadka, który otrzymał niewygodne pytanie. Jednak rozprawy online mają również swoje zalety, a to przede wszystkim możliwość zaoszczędzenia czasu, który strona, świadek i pełnomocnik tracili, kiedy musieli stawić się w sądzie i oczekiwać na rozprawę, która się przesunęła ze względu na opóźnienie.
Ponadto pozwala to zaoszczędzić koszty, które wiązałyby się z koniecznością dojazdu do sądu oddalonego od miejsca zamieszkania.
Z uwagi na ekonomikę procesową oraz stale postępującą informatyzację sądownictwa rozprawy zdalne stanowią przyszłości i nawet kiedy pandemii nie będzie już z nami, rozprawy te na stałe zagoszczą w polskiej procedurze sądowej.
