Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem może nastąpić na drodze postępowania cywilnego przed właściwym do tego sądem. Nic bardziej mylnego, ponieważ Kodeks postępowania karnego przewiduje możliwość złożenia wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w toku postępowania karnego. W artykule przeanalizujemy, co należy rozumieć poprzez obowiązek naprawienia szkody, kto ma możliwość złożenia wniosku w jego zakresie oraz jak go wypełnić!
Co należy rozumieć poprzez obowiązek naprawienia szkody?
Artykuł 46 § 1 Kodeksu karnego stanowi: „W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się”.
Gdyby orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w sposób wyżej wskazany było dla sądu rozpoznającego sprawę trudne, może on w miejsce obowiązku orzec nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa – nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu.
Jeśli osób, na których rzecz nawiązka ma zostać orzeczona, jest więcej niż jedna, wówczas na rzecz każdej z nich sąd obowiązany jest orzec nawiązkę.
Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia czy też nawiązki na podstawie przytoczonych przepisów nie stoi na przeszkodzie, aby dochodzić niezaspokojoną część roszczenia w drodze postępowania cywilnego.
Kto może złożyć wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody?
pokrzywdzony;
osoba najbliższa, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego w wyniku popełnionego przez przestępstwa uległa znacznemu pogorszeniu;
prokurator.
Co istotne, pokrzywdzony lub osoba wykonująca prawa pokrzywdzonego określona w art. 46 § 2 Kodeksu karnego, czyli osoba najbliższa, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu, może złożyć wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej.
Organ prowadzący postępowanie obowiązany jest pouczyć o przysługujących uprawnieniach przynajmniej jedną z osób najbliższych dla pokrzywdzonego lub osób pozostających na jego utrzymaniu, jeżeli dysponuje informacjami o ich istnieniu.
Forma wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody
Rekomendowane jest, aby wniosek miał jednak formę pisemną, w toku rozprawy pokrzywdzony działający bez pełnomocnika może bowiem zapomnieć o zgłoszeniu do protokołu takiego wniosku albo uczynić to już po zamknięciu przewodu sądowego, co skutkować będzie tym, że wniosek jako spóźniony nie zostanie uwzględniony przez sąd.
Wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody zgłaszany przez prokuratora nosi formę pisemną i zazwyczaj zostaje zawarty w treści aktu oskarżenia.
Przykładowy wzór wniosku o orzeczenie naprawienia szkody:
Wrocław, 2 stycznia 2021 r.
Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Fabrycznej we Wrocławiu Wydział II Karny ul. Świebodzka 5 50-046 Wrocław Sygn. II K 11/21
Pokrzywdzony: Jan Nowak, zam. ul. Jasna 1, 50-001 Wrocław, telefax nie posiada, tel. 600 000 000, e-mail: nowakj@xx.pl
WNIOSEK O ORZECZENIE OBOWIĄZKU NAPRAWIENIA SZKODY
W imieniu własnym jako pokrzywdzony wnoszę o orzeczenie na podstawie art. 46 § 1 kk wobec oskarżonego Józefa Kowalskiego obowiązku naprawienia szkody w całości/części poprzez zapłatę na moją rzecz kwoty……. zł tytułem odszkodowania oraz kwoty…….. zł tytułem zadośćuczynienia. Uzasadnienie
Józef Nowak jest oskarżony o spowodowanie wypadku, w którym odniosłem obrażenia ciała w postaci złamania nogi. Zakres obrażeń ciała uzasadnia orzeczenie na moją rzecz tytułem obowiązku naprawienia szkody w całości/części kwoty…….. zł. Jak też rozmiar cierpienia, jakiego w związku z wypadkiem doznałem, uzasadnia orzeczenie zadośćuczynienia we wskazanej kwocie. Jan Kowalski |
Złożenie wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody może nastąpić już na etapie postępowania przygotowawczego zarówno pisemnie, jak i w toku przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka.
Pokrzywdzonego o przysługującym mu prawie do złożenia wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody poucza się przed pierwszym przesłuchaniem w postępowaniu przygotowawczym, co potwierdza on własnoręcznym podpisem na otrzymanym druku pouczenia.
Złożenie wniosku o orzeczenie przez sąd obowiązku naprawienia szkody na etapie postępowania przygotowawczego skutkuje tym, że po zakończeniu postępowania przygotowawczego zostaje on wraz z aktami przekazany do sądu wraz z aktem oskarżenia celem jego uwzględnienia.
Złożenie wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody przez prokuratora nie wyłącza możliwości złożenia wniosku przez samego pokrzywdzonego czy też osobę najbliższą, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego w wyniku popełnionego przestępstwa uległa znacznemu pogorszeniu.
Przykład 1.
Jan Nowak został okradziony na kwotę 20 000 zł. W toku postępowania przed sądem złożył wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w wypadku skazania sprawcy przestępstwa. Sąd rozpoznający sprawę uznał oskarżonego Adama Nowaka winnym zarzucanego mu przestępstwa kradzieży kwoty 20 000 zł stanowiącej własność Jana Nowaka, ale nie orzekł o obowiązku naprawienia szkody. Takie działanie sądu jest sprzeczne z przepisami i wymaga zaskarżenia wydanego rozstrzygnięcia przez pokrzywdzonego, a to poprzez wniesienie apelacji, zarzucając sądowi rozpoznającemu sprawę naruszenie przepisów prawa materialnego.
Jeśli w sprawie pokrzywdzony lub osoba najbliższa, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego w wyniku przestępstwa uległa znacznemu pogorszeniu, ani też prokurator nie złożyli wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, w razie skazania sprawcy przestępstwa sąd z urzędu może orzec obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, jednak nie jest to jego obowiązkiem.
Przykład 2.
Janina Nowak padła ofiarą oszustwa na kwotę 1300 zł. W toku postępowania ani ona, ani prokurator nie złożyli wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w wypadku skazania sprawcy przestępstwa. Sąd rozpoznający sprawę uznał oskarżonego Adama Nowaka winnym zarzucanego mu przestępstwa oszustwa na rzecz Janiny Nowak i z urzędu orzekł o obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem w całości poprzez zapłatę na rzecz pani Janiny kwoty 1300 zł.
Częściowe naprawienie szkody
Jeśli sprawca przestępstwa naprawił szkodę powstałą na skutek popełnionego czynu zabronionego przed wyrokowaniem, obowiązek naprawienia szkody w ogóle nie powinien zostać orzeczony, gdyż nie ma już szkody, którą należy naprawić.
Zgodnie zaś z poglądem wyrażonym w wyroku Sądu Najwyższego z 11 marca 2005 roku (V KK 355/04) naprawienie szkody w części skutkuje tym, że sąd może z urzędu orzec naprawienie szkody, a na wniosek uprawnionych podmiotów orzeka obowiązek naprawienia szkody, ale wyłącznie w brakującej części.
Przykład 3.
Janina Nowak padła ofiarą oszustwa na kwotę 15 000 zł. W toku postępowania pokrzywdzona złożyła wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w wypadku skazania sprawcy przestępstwa. Przed wydaniem wyroku Adam Nowak zwrócił pokrzywdzonej kwotę 12 000 zł. Sąd rozpoznający sprawę uznał oskarżonego Adama Nowaka winnym zarzucanego mu przestępstwa oszustwa na rzecz Janiny Nowak i orzekł o obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem w pozostałej części poprzez zapłatę na rzecz Janiny Nowak kwoty 30 000 zł.
Brak podstaw do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody
Sąd rozpoznający sprawę karną nie zawsze będzie władny do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody w wyroku skazującym. Taka sytuacja będzie mieć miejsce, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono. W takim wypadku sąd nie orzeknie ani obowiązku naprawienia szkody, ani zadośćuczynienia, ani też nawiązki na rzecz pokrzywdzonego.
Wykonanie obowiązku naprawienia szkody
Termin, w jakim sprawca powinien wykonać obowiązek naprawienia szkody, powinien zostać wskazany w wyroku skazującym. Jeśli nie wskazano w nim dokładnego terminu, to znaczy, że obowiązek naprawienia szkody staje się wymagalny po uprawomocnieniu się orzeczenia, czyli po uprawomocnieniu się wyroku, od którego nie wniesiono apelacji lub z chwilą wydania przez sąd II instancji wyroku rozstrzygającego wniesione apelacje.
Przykład 4.
Sąd rozpoznający sprawę uznał oskarżonego Adama Nowaka winnym zarzucanego mu przestępstwa oszustwa na rzecz Janiny Nowak i orzekł o obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem w pozostałej części poprzez zapłatę na rzecz Janiny Nowak kwoty 30 000 zł.
Adam Nowak wraz z obrońcą wnieśli od tego rozstrzygnięcia apelację. Sąd rozpoznający apelację utrzymał zaskarżony wyrok w mocy wyrokiem z 4 lipca 2020 roku. Oznacza to, że wyrok stał się z tym dniem prawomocny, natomiast obowiązek naprawienia szkody stał się wymagalny. Jeśli Adam Nowak nie wykona niezwłocznie tego obowiązku, pokrzywdzona przestępstwem może wystąpić do komornika o jego wyegzekwowanie.
Jeżeli obowiązek naprawienia jest jednym z obowiązków nałożonych na sprawcę przestępstwa w okresie próby, zaniechanie jego wykonania może skutkować podjęciem postępowania warunkowo umorzonego, odpowiednio – zarządzeniem wykonania kary pozbawienia wolności.
